بادهنج ، واتغر ، بادتخان ، خیشخان و خیشود از جمله نام های گوناگون و باستانی بادگیر هستند. خب برسیم به اصل مطلب اصلا بادگیر چیست ؟ یادگیر یک سیستم سرمایشی و تهویه مطبوب بوده که مختص مناطق گرم و خشک و گرم و مرطوب است.
در واقع عملکرد آن خیلی ساده است به طوری که این بنا را در جهت باد مطلوب منطقه در بالای ساختمان می ساختند و از یک سمت باد خنک وارد این سازه میشد و فضای داخل ساختمان را خنک می کرد و از طرف دیگر هوای گرم و نامطبوع داخل ساختمان را به بیرون هدایت می کرده است.
تاریخچه بادگیر
استفاده از این سازه از سال‌های بسیار قدیم در ایران متداول بوده است. بادگیرها با اشکال مختلف در شهرهای مرکزی و جنوب ایران ساخته شده که هر کدام بر حسب ارتفاع و جهت باد مطلوب طراحی و اجرا شده‌اند. تا قبل از اختراع کولر برقی و گسترش آن در شهرهای مختلف، از بادگیر در ابنیه مختلف مسکونی، مذهبی و خدماتی استفاده میشده است و هنوز هم میتوان باقی‌مانده این بادگیرها را در اقلیم گرم و مرطوب جنوب در شهرهایی مانند بندر عباس، بندر لنگه، قشم، بوشهر و اقلیم گرم خشک نواحی مرکزی مانند کرمان، نایین، یزد، طبس، کاشان، سمنان، اصفهان و حتی نواحی جنوب شهر تهران مشاهده نمود.
بادگیر بطور کلی از چه قسمت هایی تشکیل گردیده؟
ستون : ستون در واقع بخشی از بدنه این بنا است که بین دهانه بادگیر و بام ساختمان قرار دارد. عموماٌ ستون ها به شکل مکعب ، مکعب مستطیل یا منشور هستند.
تیغه ها : عناصر خشتی و آجری هستند که فضای داخلی بادگیر و بخصوص ستون این سازه را به چند کانال کوچک تقسیم می کنند.
دهانه : دهانه یا هواکش به قسمت بالایی بادگیر که محل عبور جریان هواست می گویند.
سقف : بالاترین و نهایی ترین قسمت یک بادگیر را شامل می شود.
انواع بادگیرها
بادگیرهای ایران به طور کلی به سه دسته تقسیم می‌شوند:
- بادگیرهای اردکانی
- بادگیرهای کرمانی
- بادگیرهای یزدی
بادگیر اردکانی
این نوع بادگیر بیشتر در منطقه اردکان (یزد) میتوان دید و بنای آن نسبت به سایر انواع بادگیرها، تا حدی ساده و از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه است. به همین دلیل ممکن است برای هر اتاقی یک بادگیر بسازند.
بادگیر کرمانی
بادگیر کرمانی که ساده و تقریباً محقر است، به خانه‌های طبقه متوسط و پایین اختصاص دارد. ساختن این نوع بادگیر، از عهده هر بنایی بر می‌آید و مصالح عمده آن بیشتر خشت و گل است. کار این بادگیر تا حدودی نسبت به بادگیر اردکانی دقیق تر و ایده‌آل تر است. زیرا فشار باد به یک جهت موجب تخلیه سریع هوای کثیف و گرم از طرف دیگر می‌گردد. ضمناً بادگیر بیشتر آب انبارها را نیز بصورت بادگیر کرمانی درست می‌کنند تا از یک سمت آن، هوای خوش و مطبوع به سطح آب برسد و از طرف دیگرش، هوای گرم به بیرون برود.
بادگیر یزدی
بادگیر یزدی که از سایر بادگیرها بزرگتر است، معمولاً چهار طرفه یا یا هشت طرفه ساخته می‌شود و به همین لحاظ این نوع بادگیر را در برخی مناطق، «بادگیر چهار طرفه» یا «چهار سویه» هم می‌نامند. البته ساختمان آن از نظر معماری، از سایر بادگیرها، مشکل تر و پیچیده‌تر بوده و ارتفاع آن معمولاً زیاد است.
در شهر یزد تمامی بادگیرها مرتفع و چهار طرفه یا هشت طرفه هستند؛ ولی برعکس در شهر میبد که در ۵۰ کیلومتری غرب شهر یزد است، بادگیرها کوتاه و یک طرفه هستند. این امر بدین خاطر است که در میبد، بادهای کویری، توأم با گرد و غبار از سمت کویر می‌وزد و اهالی مجبورند که بادگیرهای خود را پشت به این باد و در جهت باد مطلوب بسازند؛ ولی در یزد، چون بین دو رشته کوه قرار گرفته، بادهای کویری کمتر جریان دارد و میتوان بادگیرهای مرتفع چند طرفه احداث نمود.
بررسی بادگیرها بر اساس نوع پلان
بادگیرها بر اساس شکل پلان آن ها دارای چند نوع متفاوت است از جمله : مربعی، مستطیل، شش ضلعی و هشت ضلعی و حتی دایره ای. برای بهتر آشنا شدن با واژه پلان در معماری بر روی پلان چیست ؟ کلیک کنید.
بادگیرهای مستطیلی را به گونه ای می سازند که بخش بزرگ سطح نمای آن در جهت باد مطلوب قرار بگیرد و اغلب در مناطقی که در تابستان جهت وزش باد مطلوب از شمال شرقی به سمت جنوب غربی است کاربرد دارد. در تصویر زیر نمونه هایی از پلان مستطیلی این بنارا می بینید.
بادگیرهای مربعی، شش ضلعی و هشت ضلعی برای مناطقی که جهت وزش باد های مطلوب آن متنوع است بکار می رود. مثلا در فصول گرم سال گاهی از شمال به جنوب باد مطلوب داریم و گاهی از شرق به غرب. پس لازم است بادگیرها از چند وجه باد مطلوب را وارد ساختمان کنند. شما در ادامه پلان هایی از بادگیرهای مربعی و چند ضلعی را می بینید.
طرز ساخت بادگیر
معماران محلی برای ساختن بادگیر از پشت بام خانه و از جایی که مشرف به اتاق کوچکی است که برای بادگیر اختصاص داده‌اند با خشت یا آجر ،تنوره بادگیر را با مقطع مستطیل می‌چینند تا به ارتفاع معینی برسد. سپس بالای این تنوره‌ها چهار دیواره را دو چوب به شکل ضربدر «×» می‌گذارند. به گونه‌ای که دو سمت هر چوب در دو زاویه مقطع قرار بگیرد و سپس دیوارهای سمت شرق و غرب و جنوب بادگیر را دو تا پنج و دو دهم متر بالا می‌آوردند. سپس در قسمت شمال که رو به باد «اصفهانی» است با نیم خشت یا آجر نیمه به عرض شش سانتی‌متر، روی تنور را تا ارتفاع معینی می‌چینند. ارتفاع این تیغه‌ها ۴۰ سانتی‌متر بلندتر از سایر دیوارهاست.
عمده مصالح بکار رفته در ساخت بادگیر چیست؟
همان طور که پیشتر گفتیم بادگیرها مختص مناطق گرم و خشک و گرم و مرطوب بوده اند. و اصولا هر بنایی با در نظر گرفتن خصوصیات اقلیمی منطقه ای که درون آن قرار دارد ساخته می شود و اقلیم در نوع مصالح بکار رفته در بنای هر منطقه تاثیر بسزایی دارد. در مناطق گرم و خشک و گرم و مرطوب عموما بناها خشتی و آجری هستند که بادگیرها هم ازین قاعده مستثنی نیستند. علاوه بر ساختار اصلی که آجری و خشتی هست و در نوع خود هم می تواند تزئین خوبی بحساب بیاید از گچبری نیز برای تزئینات استفاده می شده است.
طرز کار و راه های بهبود عملکرد بادگیرها
هنگام وزش باد هوا توسط دهانه ها وارد ستون بادگیر می شود. فشار هوا توسط دیوار نازک وسط ستون بادگیر کاهش پیدا می کند تا باد از دهانه های دیگر خارج نشود. در نهایت هوای از مجرای بادگیر که در سقف ساختمان قرار دارد وارد فضای می شود. البته باید بگوییم این مجرا ها دارای دریچه های چوبی بودند و در فصول سرد سال که نیاز به بادگیر نبوده؛ آن را می بستند. این امر ضمن جلوگیری از ورود هوای سرد از ورود پرندگان و حشرات هم جلوگیری می کرد.
دهانه بادگیرها در جهت وزش باد مطلوب هواکشی است برای وارد کردن هوا به صورتی که وقتی باد می وزد و به دیواره های بادگیر برخورد می کند سریع به سمت پایین می رود. و در مقابل هوای گرم ساختمان به سمت بالا می رود و از دهانه هایی که همسو با وزش باد هستند خارج می شود و بدین صورت هم بادگیر عمل خنک کردن و هم تهویه را بخوبی انجام می دهد.
جهت عملکرد بهتر بادگیرها و در مناطق خیلی گرم جهت خنک تر شدن هوای وارد شده درون بادگیر یک سری کار های خاص انجام می دادند از جمله استفاده از حصیر و یا بوته های خار که درست روی دهانه قرار می دادند و روی آن آب می ریختند. وقتی هوا از دهانه عبور می کرد خنک و مرطوب تر میشده است.
بادگیرها را در چه مناطقی از ایران می توانیم ببینیم؟
اگر علاقه دارید که این شاهکار معماری ایرانی را ببینید باید بگویم که بادگیرها عموما در مناطق گرم و خشک و بخصوص شهر های کویری کشور ایران می توانید ببنید. شهر های مانند یزد، کاشان، جهرم، طبس، بم. البته علاوه بر مناطق گرم و خشک در مناطق گرم و مرطوب نیز دیده می شود؛ بخصوص در کرانه دریای خلیج فارس و منطقه اروندرود.
اگر مایل هستید به زودی از نزدیک این شاهکار معماری ایرانی یعنی بادگیرها را ببینید و قصد دارید یک شهر را برای سفر انتخاب کنید پیشنهاد معماریفا به شما سفر به شهر زیبا و تاریخی یزد است چرا که یزد به شهر بادگیرها شهرت دارد و در واقع بادگیر یکی از عناصر معماری این شهر است.
عموما بادگیرها برای چه بناهای بکار گرفته می شدند؟
آب انبار ها
در آب انبار ها برای خنک نگهداشتن و تهویه مناسب از بادگیرها استفاده می شود و در یک آب انبار شهری متناسب با وزش باد مطلوب تعداد بادگیرها تا هفت عدد متغییر است. و بادگیرها دور تا دور آب انبار ها و در جهت باد مناسب ساخته می شوند و طوری قرار می گیرند که هر بادگیر نسبت به بادگیر مقابل خود حالت کششی و مکشی دارد. و در آب انبار های بین راهی و صحرایی معمولا یک بادگیر یک طرفه و دو طرفه قرار دارد.
خانه ها
در خانه ها معمولا بادگیرها به شکل چهار طرفه و بلند ساخته می شوند. و با توجه به کارایی و عملکرد آن محل قرار گیریش باید بر اساس موقعیت تابستان نشین در هر بنا مشخص می شود. البته این امکان وجود دارد که در بعضی خانه ها به دلایلی مثل چند طبقه بودن و قرار گیری تابستان نشین و زمستان نشین بر روی هم این اصل زیر سوال برود. به طور مثال بادگیر در خانه های یزد عموما در ضلع جنوبی قرار دارد اما در خانه امامزاده ای یزد به دلیل طبقاتی بودن در ضلع شمال است.
کارکرد بادگیر در خانه ها به چه صورت بوده است ؟
- خنک نگه داشتن اتاق ها بخصوص بخش تابستان نشین توسط بادگیرها در مناطق گرم.
- در خانه هایی که صاحبانشان از قدرت مالی بیشتری برخوردا بودند آب انبار مجزایی می ساختند تا بتوانند برای مصارف شخصی از آن استفاده کنند.
- بواسطه وجود جریان هوای خنک توسط بادگیر در منازل امکان ایجاد سردابه وجود داشته که در واقع سردابه محلی بوده برای نگهداری آب و خنک نگه ماندن آن و مواد غذایی مصرفی اهل خانه و جلوگیری از فاسد شدن آن.
- و از دیگر کارکرد های بادگیرها در خانه ها و بخصوص خانه های یزدی این بود که منزلت اجتماعی صاحبخانه را با ارتفاع بیشتر و تزئینات بهتر بادگیر خانه ها می سنجیدند. هر چه تزئینات بیشتر و ارتفاع بالاتر صاحبخانه محترم و عزیزتر!
مزایا و معایب وجود بادگیر چیست ؟
مزایا
ورود هوای مطلوب و خنک و خروج هوای گرم حتی در مواقعی که باد مطلوب نمی وزد هم هوای گرم داخل ساختمان را به بیرون منتقل می کند.
معایب
در ساخت یک بادگیر هر چه قدر هم در تعیین جهت باد مطلوب دقت شود باز هم ممکن است کمی گرو غبار توسط بادگیر وارد ساختمان شود. کنترل بر روی مقدار ورود جریان هوا ، دمای هوا و رطوبت موجود در هوای وارد شده امکان پذیر نیست. و در آخر اینکه جلوی ورود حشرات ، جانوران و پرندگان را نمی شود گرفت.
معرفی چند بادگیر زیبا و مشهور ایران
بادگیر باغ دولت آباد یزد
این باغ بلندترین بادگیر موجود در جهان را دارد چرا که ارتفاع آن بیش از 33 متر می باشد و به صورت هشت ضلعی زیبایی خودنمایی می کند. و باد را که از هر جهت بوزد به سمت پایین می برد همچنین در قسمت زیرین این بادگیر حوضی قرار دارد و حرکت باد از روی آب حوض باعث ورود هوای خنک به فضای داخلی ساختمان از جلمه تالار ها و شاه نیشین می شود.
خانه لاری ها در شهر یزد
خانه لاری ها یکی از زیبا ترین و معروف ترین خانه های قدیمی که مقصد اکثر گردشگران یزدی می باشد. این خانه علاوه بر دارا بودن تمامی خصوصیات معماری سنتی منطقه خود از بادگیرهای زیبا نیز برخوردار است. بادگیر اصلی این خانه در حیاط اصلی و کنار ایوان بزرگ آن قرار دارد بر خلاف اغلب خانه های یزدی که بادگیر بر محور اصلی حیاط قرار گرفته است. سایر بادگیرها در بخش های دیگر هستند و نسبت به بادگیر اصلی کوچکترن. لازم به ذکر است که تمامی بادگیرها این خانه از نوع چهار طرفه (یزدی) هستند.
آب انبار شش بادگیر
این بنا مربوط به دوره قاجار است و در کوچه شش بادگیر محله تپه یزد قرار دارد. و به دلیل داشتن شش بادگیر به همین نام شهرت پیدا کرده است. که یکی از زیباترین آب انبار هاست. همین طور که گفتیم و در تصویر هم پیداشت این آب انبار دارای شش بادگیر هشت وجهی است. که در ابتدا سه بادگیر داشته و سپس سه تای دیگر به آن اضافه شده است.