کاخ شمس
قبل از دهه ۱۳۴۰ (خورشیدی) این منطقه از چند روستا تشکیل شده بود که یکی از آنها روستایی بود به نام حسین‌آباد. کاخ شمس دقیقا در همین روستا واقع شده. این کاخ از لحاظ ویژگی‌های معماری از خیلی از
کاخ‌هایی که در ایران و حتی تهران وجود دارد، چند پله بالاتر است و تکنیک‌هایی که در ساخت آن استفاده شده، بی‌نظیر هستند. در ساختوساز کاخ مروارید، هیچ یک از اصول معماری ایرانی استفاده نشده چون طراح و سازنده آن ایرانی نبود. پیکره بیرونی بنا، از تلفیق دو گنبد بتونی و یک نورگیر وسیع که کل سقف را پوشش داده، به همراه یک بخش حلزونی شکل با ارتفاع بیشتر تشکیل شده است. اتاق اختصاصی شمس درست زیر همین بخش حلزونی شکل قرار دارد.
همه فضاهای معماری زیر سقف حلزونی به شکل مارپیچ و با نورگیرهای گوناگون و به شکل دانه‌های مروارید ساخته شده‌اند. کاربرد پلکسی گلاس با قابلیت عبور نور و استفاده از فرم‌های مدور را می‌توانید به دفعات در بخش‌های مختلف کاخ ببینید.
دورتادور فضای مرکزی داخلی دفتر کار، اتاق‌های تشریفات، نشیمن،
ناهارخوری و اتاق خواب‌ها قرار دارند که ورودی آنها به یک راهروی شیب‌دار منتهی می‌شود و از طریق همین راهرو می‌توان به اتاق‌های مختلف دسترسی داشت.
تاریخچه کاخ شمس
شمس پهلوی به‌دلیل بیماری آسم، مهرشهر کرج را برای زندگی انتخاب کرد که تا قبل از دهه ۱۳۴۰ فقط از چند روستا تشکیل می‌شد. به این ترتیب، کاخ مروارید در این منطقه احداث شد و بر اساس برآورد کارشناسان هزینه ساختوساز آن به پول امروز حدود
۱۴۰۰ میلیارد تومان بود. پس از ساخت کاخ مروارید و در زمان محمدرضا شاه پهلوی، یک بلوار چهار بانده و منطقه‌ای ویلایی برای شهروندان در سه فاز در مجاورت کاخ ساخته شد که مهرشهر نام گرفت.
شمس پهلوی تا سال ۱۳۵۷ به‌مدت ۱۲ سال همراه با خانواده‌اش در این کاخ زندگی می‌کرد. گفته می‌شود که او در این کاخ ایرانی-اروپایی پذیرای مهمانان ویژه‌ای از داخل و خارج از کشور بود.
کاخ شمس پس از انقلاب به بنیاد مستضعفان و بعد از حدود ۱۵ سال به بنیاد تعاون واگذار شد. بنیاد تعاون سپاه نیز در ازای هزینه صدور مجوز ساختوساز حدود ۸۰ هکتار از این مجموعه، ساختمان‌های مسکونی مجموعه کاخ شمس را به شهرداری فروخت. در ادامه از این کاخ بهعنوان «مجتمع اردویی، تفریحی شهید فهمیده» استفاده شد
تا حدود سال ۱۳۸۲ که پس از بارش سنگین برف و با شکایت اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری، کار این مجتمع تفریحی به پایان رسید.
بعد از روی کار آمدن دولت یازدهم و در یک اردیبهشت ۱۳۹۳ حکم واگذاری این کاخ به اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان البرز، با حکم دادستانی عمومی و انقلاب کرج صادر شد؛
اما وضعیت مالکیت کاخ نامعلوم مانده است. با تملک مجدد سازمان میراث فرهنگی بر ۳۰ هکتار از مساحت این مجموعه که شامل کاخ اصلی نیز می‌شود، مسئولان فرهنگی استان البرز خبر از برنامه‌ریزی برای بازسازی این اثر دادند که هیچ‌گاه عملی نشد.
فضای سبز کاخ مروارید در سال ۱۴۰۰ به دست شهرداری در حال آماده‌سازی بود و حتی مجهز به مبلمان شهری شد تا به بهره‌برداری برسد. ظاهرا این مجموعه، بهعنوان یکی از جاهای دیدنی استان البرز، برای مدت کوتاهی به روی گردشگران باز بود. در حال حاضر، اجازه ورود به کاخ مروارید به هیچ گردشگری داده نمی‌شود و فقط امکان عکاسی از نمای آن وجود دارد.
معماری کاخ شمس
کاخ مروارید در زمینی به مساحت ۱۱۱ هکتار با زیر بنای ۲,۵۰۰ متر مربع در سال‌های ۱۳۴۵ تا ۱۳۴۷ ساخته شد. وسلی پیترز، معمار آمریکایی و بنیاد فرانک لوید رایت با صرف هزینه ۱,۰۰۰,۰۰۰ دلار عمارتی بهشکل سفره ماهی ساختند که صدفی آن را در برگرفته است.
کاخ مزبور یکی از با ارزش‌ترین کاخ‌های تاریخی ایران به شمار می‌رود که از لحاظ ویژگی‌های فنی از بسیاری از کاخ‌های موجود چند پله بالاتر است؛ به‌نحوی که تکنیک‌های ساخت، طراحی و رنگ‌آمیزی این مجموعه حتی به
سبک و شیوه ساخت کاخ سعدآباد ارجحیت دارد. در واقع، کاخ شمس از مجهزترین، مرفه‌ترین و اشرافی‌ترین بناهای دوره پهلوی محسوب می‌شود که در ساختوساز آن هیچ یک از اصول معماری ایرانی رعایت نشده و
سبک، نقشه و ساختار آن کاملا غربی است و این کاخ بخشی از تاریخ معماری مدرن به حساب می‌آید.
سازه اصلی بنا به‌صورت سفره ماهی طراحی شده و ضلع شمالی کاخ و محوطه بیرونی دریاچه بهشکل باله‌های سفره ماهی اجرا شده است. در طراحی فضای بیرونی، دریاچه کوچکی از سه طرف کاخ را احاطه می‌کند. همه فضاهای معماری در زیر سقفی با فرم حلزونی قرار گرفته‌اند و نورگیرهای مختلفی بهشکل دانه‌های مروارید دارند.
نقشه و معرفی بخش های مختلف
کاخ مروارید که حدود ۱۱۱ هکتار وسعت دارد، از بخش های مختلفی تشکیل شده است. همچنین این کاخ بسیار لوکس و مجلل، به طوری طراحی شده است که اگر از بالا به آن نگاه کنیم، سفره ماهی بسیار بزرگی را
مشاهده می کنیم که صدفی را درون دل خود جای داده است و این مروارید، ساختمان های کاخ هستند که سقفی سفید رنگ دارند. دریاچه ای هم که دور تا دور آن تعبیه شده، توانسته به خوبی زیبایی این بنا را افزایش دهد.
همچنین این مجموعه چشم گیر، از اتاق ها و نشیمن های متعددی تشکیل شده است که
در تمامی آن ها از بهترین دکوراسیون و معمار استفاده شده است. اما جالب است بدانید که تمامی وسایل های درون آن ربوده شده و هیچ وسیله ای یه جز تخت، میز، صندلی و اجناس بزرگ باقی نمانده است.
البته مشخص نیست که چه کسی آن ها را ربوده و سازمان میراث فرهنگی احتمال می دهد که در زمان انقلاب، زمانی که هرج و مرج شده بود، وسایل این کاخ هم ربوده شده است.
آینه کاری ها هم که درون سقف قرار گرفته اند، بیشتر به زیبایی این کاخ دامن زده اند که یکی از بی نظیر ترین آینه کاری ها در تمامی کاخ های ایران است.
سقف ها
سقف های کاخ شمس یا کاخ مروارید، به گونه ای طراحی شده اند که همانند یک چراغ بسیار بزرگ هستند و
جنس آن ها هم از شیشه و فلز مستحکم است. همچنین سقف های کاخ، نیم دایره ای شکل هستند و اگر از داخل به آن نگاه کنید، متوجه طراحی های هندسی درون این سقف می شوید.
یکی دیگر از نکات ویژه سقف این مجموعه، این است که با وسعت بسیار بزرگ و ارتفاع زیاد،
اصلا نیازی به ستون و پایه ندارد و به تنهایی بسیار مستحکم است؛ و همین موضوع باعث شده است که معماران و افراد زیادی به آنجا جذب شوند.
اتاق خواب ها
اتاق خواب های این کاخ، تماما لزومات یک اتاق کامل و مجهز را دارند به گونه ای که می توان درون
آن ها زندگی کرد بدون این که نیازی به بیرون رفتن از اتاق داشته باشید؛
زیرا دستشویی و آشپزخانه کوچک درون اتاق ها، این امکان را به افراد می دهند که نیاز به چیزی نداشته باشند.
توجه داشته باشید که همه اتاق خواب های این کاخ مستر هستند و با کمد های بزرگ، بوفه ها،
تخت های دو نفره، میز و صندلی ها یک اتاق خواب مجلل را درست کرده اند. همه اتاق خواب ها هم با یک رنگ و تم جداگانه طراحی شده اند و دکوراسیون متفاوتی دارند که این مورد نشان گر سلیقه خوب معمار کاخ مروارید است.
استخرها
کاخ مروارید دارای استخرهای بسیار بزرگ و سونا هم است که تماما مجلل طراحی شده اند. درون استخرها چراغ های بزرگی تعبیه شده است که برای نور پردازی استفاده می شوند. همچنین استخرها دارای آبگرم هم هستند که در فصول سرد از آن ها استفاده می کردند.
دوره های مختلف کاخ شمس
دوران شکوفایی کاخ مروارید
ساخت این کاخ به دوران محمدرضا شاه پهلوی باز می گردد. خواهر محمدرضا یعنی شمس پهلوی به دلیل بیماری آسم، ناچار بود یک منطقه خوش آب و هوا همچون کرج را برای اقامت و زندگی برگزیند. کرج در آن زمان تا این اندازه وسعت یافته و پر جمعیت نبود و جزء مناطق ییلاقی اطراف تهران به حساب می آمد. تا پیش از احداث این کاخ، این منطقه متشکل از چند روستا از جمله حسن آباد افشار بود. ساخت این بنا در سال 1345 آغاز و در سال 1347 به پایان رسید.
این کاخ توسط شرکتی آمریکایی با هزینه یک میلیون دلاری ساخته شد. از سال 1347 تا سال 1357 که انقلاب اسلامی ایران به وقوع پیوست، شمس و خانواده اش در این کاخ زندگی می کرده اند. این کاخ که کاملاً به صورت اروپایی طراحی شده، محل ملاقات ها و پذیرایی های شمس پهلوی از مهمانان ایرانی و خارجی اش بوده.
مصادره کاخ مروارید پس از انقلاب
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 کاخ شمس مصادره و به بنیاد مستضعفان واگذار گردید. 15 سال بعد نیز مالکیت کاخ به بنیاد تعاون سپاه داده شد. این بنیاد نیز با دریافت مجوز از شهرداری برای ساخت و ساز 80 هکتار از این مجموعه، ساختمان های مسکونی این کاخ را به شهرداری فروخت. پس از این دوره، فضای باقیمانده از کاخ بدل به موزه و نیز اردوگاه تفریحی به نام شهید فهمیده شد. در سال 1382 بعد از بارش برف سنگینی که به کاخ آسیب زیادی زد، اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان البرز از شهرداری شکایت کرده و درخواست مرمت کاخ را داد.
مرمت و بازگشایی کاخ
در مجموع کشمکش سنگینی بر سر مالکیت این کاخ در جریان بوده. در سال 1393 دادگاه حکم واگذاری کاخ مروارید را به اداره مراث فرهنگی استان البرز صادر نمود. اما با وجود این حکم، تغییری در وضعیت مالکیت کاخ داده نشده و به گفته مدیرکل میراث فرهنگی استان البرز، بسیاری از اموال کاخ مرواید پیش از استرداد آن به میراث فرهنگی به غارت رفته بوده. پس از حکم دادگاه، 30 درصد از بنا یعنی حدود 27 هکتار از آن به میراث فرهنگی داده شد تا به بازسازی و مرمت آن بپردازد. اتفاقی که تا کنون به علت هزینه سنگین 200 میلیاردی بازسازی تا کنون رخ نداده.
مالکیت نهایی این مجموعه همچنان بلاتکلیف است و بیشتر قسمت های ساختمان آسیب های سنگین دیده، سقف ها دچار رطوبت شده اند و تزئینات و جداره های سردرها کنده شده و درها شکسته شده اند. به علت قطع شدن آب باغ، درختان فضای سبز کاخ شمس به خاطر نرسیدن آب، زرد شده و در حال خشک شدن هستند. همه اینها در حالی رخ داده که این اثر در بهمن 1381 در لیست آثار ملی به ثبت رسیده. این کاخ قرار بود در سال 1394 برای بازدید عموم آماده شود، در حالی که این اتفاق نیفتاد. در نوروز سال 1397 این بنا به حالت نیمه ویرانه و آماده نشده بازگشایی شد و پس از آن هم مجدد تعطیل گردید.
طراحی داخلی کاخ شمس
پیکره بیرونی ساختمان کاخ مروارید دو گنبد بتنی داردکه با هم ترکیب شده و همچنین نورگیر بزرگی که تمام سقف را فراگرفته. افزون بر اینها یک قسمت حلزونی شکل نیز در فراز اتاق اختصاصی شمس قرار داده شده. سازه بتنی این کاخ با گونه ای پلاستر آمیخته با شهد، مصالح شفاف، پارچه و سنگ کار شده. همه فضاهای داخلی این بنا از جمله خواب ها، نشیمن، اتاق های تشریفات و نهارخوری خانوادگی در کنار هم و پیرامون یک محوطه وسیع مرکزی طراحی شده اند و برای دسترسی به هرکدام باید وارد یک راهروی شیب دار شد.
زیر این گنبد، سینما، استخر و وردی واقع شده و فضاها در ترازهای گوناگونی که دسترسی به آنها از طریق رمپ و پله امکان پذیر می باشد، در نظر گرفته می شوند. در طراحی این بنا مدل های تکرار شونده و تداعی کننده مفهوم خورشید و دایره در دکوراسیون داخلی این ساختمان، در طراحی لوسترها، اثاثیه و چراغ های سقفی و دیواری بسیار به چشم می خورد. در مواد تزئینی بنا از پلکسی گلاس در اندازه و شکل های متنوع برای عبور نور و و نورپردازی متفاوت بسیار استفاده شده.