سنگ دگرگونی (Metamorphic rocks) زمانی تشکیل می شود که سنگ ها در معرض حرارت زیاد، فشار بالا، سیالات
داغ غنی از مواد معدنی یا معمولاً ترکیبی از این عوامل قرار میگیرند. چنین شرایطی در اعماق زمین یا محل برخورد
صفحات تکتونیکی یافت می شود.
فرآیند دگرگونی سنگ ها را ذوب نمی کند بلکه آنها را به سنگ های متراکم تر و فشرده تر تبدیل می کند.
کانی های جدید یا از طریق بازآرایی اجزای معدنی و یا با واکنش با سیالاتی که وارد سنگ ها می شوند، ایجاد می شوند.
فشار یا دما حتی می تواند سنگ های دگرگون شده قبلی را به انواع جدیدی تبدیل کند.
سنگ های دگرگونی اغلب له می شوند، لکه دار می شوند و تا می شوند. با وجود این شرایط
ناخوشایند، سنگ های دگرگونی آنقدر داغ نمی شوند که ذوب شوند وگرنه تبدیل به سنگ های آذرین می شوند!
سنگ های دگرگونی چیست؟
در اثر تغییر شکل یافتن سنگ های دیگر تحت شرایط فیزیکی و شیمیایی شدید در حالت جامد سنگ های
دگرگونی به وجود می آیند. سنگ های تغییر یافته سنگ ثانویه نامیده می شوند و این تغییرات می تواند روی سنگ های
آذرین متبلور شده از ماگما، سنگ های رسوبی سطحی و حتی خود سنگ های دگرگونی اتفاق بیفتد. این سنگ ها ممکن
است در نگاه اول شبیه به سنگ های آذرین متبلور شده به نظر برسند ولی با کمی دقت می توان فهمید که کانی های
سازنده شان به صورت منظم و طبقه طبقه قرار گرفته اند و دگرگونی هستند.
چگونه تشکیل می شود؟
سنگ های دگرگونی یکی از سه دسته اصلی سنگ ها در چرخه سنگ هستند.
مواد سنگ دگرگونی توسط دما، فشار و یا سیالات تغییر کرده است.
چرخه سنگ نشان می دهد که هم سنگ های آذرین و هم سنگ های رسوبی می توانند تبدیل به سنگ های
دگرگون شوند و خود سنگ های دگرگونی می توانند دوباره دگرگون شوند.
نمونههایی از سنگهای دگرگونی که ساختار و ظاهر طبیعی آنها تحت تأثیر گرما و فشار زیاد قرار گرفته است
شامل موارد زیر است:
- خاک رس به تخته سنگ تبدیل می شود
- سنگ آهک به مرمر تبدیل شود
- گرانیت به گنیس تبدیل می شود
- شیل به شیست تبدیل می شود
- زغال سنگ به گرافیت و در آخر
- ماسه سنگ به کوارتزیت تبدیل شد
همه انواع سنگ ها را می توان تحت تغییرات دما و فشار قرار داد.
آنها می توانند گرم شوند یا تغییر شکل دهند به طوری که ظاهر آنها کاملاً تغییر کند.
با این حال، سنگهای دگرگونی از سنگهای آذرین یا رسوبی به دست میآیند در نتیجه تغییرات در
محیط فیزیکی، شکل خود را تغییر دادهاند (دچار تبلور مجدد شدهاند). سنگ های جدید
از قدیم با فرآیند دگرگونی تشکیل شده اند.
انواع سنگ های دگرگونی
دو نوع اصلی سنگ های دگرگونی وجود دارد که شامل سنگ های دگرگونی لایه دار و سنگ های دگرگونی غیر لایه دار هستند.
بیشتر سنگ های غیر لایه دار تحت تأثیر دما (تحت فشار ثابت) قرار گرفته اند، در حالی که سنگهای
لایه دار در طول گرمایش تغییر شکل داده اند.
سنگهای دگرگونی در ایران
سنگ های دگرگونی در نقاط مختلف به اشکال مختلف دیده می شوند.
گرانودیوریت، مرمر و لاستونیت ، گرونادار ، منیتیت، هماتیت، کمی پیریت و کالکوپیریت برخی از این سنگ ها هستند.
کاربرد سنگ دگرگونی
کانی ها و سنگ های دگرگونی دارای ارزش اقتصادی هستند. به عنوان مثال، تخته سنگ و مرمر مصالح ساختمانی، گارنت
به عنوان سنگ های قیمتی و ساینده، تالک در لوازم آرایشی، رنگ و روان کننده ها و آزبست برای عایق کاری و نسوز
استفاده می شود.
لازم به ذکر است که همه سنگ های دگرگونی سنگ های ساختمانی خوبی نیستند. اما سنگ هایی که قبلا ذکر شد
حاوی مقدار زیادی کوارتز هستند که در برابر هوازدگی شیمیایی سخت و مقاوم می شوند.
تأثیر دما روی دگرگونی سنگ ها
1- زیاد شدن دما در اثر شیب زمین گرمایی
هر۳۰ کیلومتری که به اعماق زمین نزدیک می شویم، دما حدود ۱ درجه سانتی گراد زیاد می شود.
به طوری که در اعماق ۱۰ تا ۲۰ کیلومتری، دما حدود ۳۵-۶۵ درجه است که برای دگرگون شدن ت
عدادی از سنگ ها مناسب می باشد.
2- عوامل تکتونیکی افزاینده دما
در هنگام تشکیل چین ها و گسل ها در پوسته جامد زمین، دما افزایش می یابد در صورتی که این حرکات
تکتونیکی به آرامی انجام شوند فایده ای ندارد و گرما پراکنده می شود ولی اگر حرکات شدید باشند، گرمای حاصله
می تواند موجب دگرگون شدن سنگ ها شود.
3- حرکات ناشی از توده ماگمایی
دمای ناشی از حرارت ماگمایی که از اعماق زمین به سمت بالا حرکت می کند، می تواند موجب دگرگون شدن سنگ های درون گیر شود.
سنگ دگرگونی الماس
الماس به عنوان سنگ های دگرگونی تحت فشار فوق العاده بالا ایجاد می شود.
سنگ های الماس دار شامل اکلوژیت، گامت-پیروکسنیت و ژادیتیت هستند.
الماس در یک مجموعه معدنی با کوزیت و یشم یافت می شود.
الماس ها و سنگهای الماس ساز به عنوان محصولات دگرگونی فشار فوق العاده در زیرزمین غیر رانشی
صفحه قارهای یانگ تسه در اوایل مزوزوئیک، در بیش از ۴ گیگا پاسکال و ۹۰۰ درجه سانتیگراد تولید میشوند.
بیشتر الماسها بهعنوان ضایعات هدرال در گارنت ها به وجود میآیند و ۱۰ تا ۶۰ میکرومتر قطر دارند، اگرچه برخی از آنها تا ۷۰۰ میکرومتر طول دارند.
1- تاثیر فشار در دگرگون شدن سنگ ها
فشار حاصل از طبقات بالایی که به میزان ۲۵۰ الی ۳۰۰ کیلوگرم بر سانتیمتر مربع به ازای هر کیلومتر عمق است، مانند فشار هیدرواستاتیک عمل کرده و به صورت ایزوتروپ بر سنگ ها وارد می شود.
به طور کلی حاصل این نوع فشار ایجاد کانی هایی با وزن مخصوص بیشتر است.
2- فشار جهت دار
در این حالت فشار وارده، در جهت های خاصی شدید تر است و به صورت ایزوتروپ نیست و در
نتیجه آن کانی هایی که در امتداد خاصی هستند یا طویل و متورق اند، به وجود می آید.
3- فشار آب
این فشار به صورت کم و جزئی است. در اثر واکنش ها و فعل و انفعالاتی که به هنگام دگرگونی
رخ می دهد، مقدار اندکی آب تولید می شود که خود، نقش مهمی در تشکیل سنگ های دگرگونی دارد.
انواع دگرگونی ها
1- دگرگونی دینامیکی یا کاتاکلاستیک
این نوع دگرگونی به تغییر شکل مکانیکی مربوط می شود.
اگر دو ناحیه گسلی از کنار هم عبور کنند، در اثر اصطکاک و ساییده شدن، سنگ ها خرد شده و گرما تولید می شود.
این نوع دگرگونی معمولا در نقاط باریکی که لغزش روی می دهد، اتفاق می افتند.
2- دگرگونی حرارتی یا مجاورتی
در دمای بالای ناشی از توده های نفوذی، نوعی دگرگونی به نام دگرگونی مجاورتی رخ می دهد، این نوع
دگرگونی محدود به ناحیه کوچکی در اطراف توده های نفوذی می باشد و این ناحیه، هاله دگرگونی نامیده
می شود و خارج از این ناحیه دگرگونی رخ نمی دهد.
3- دگرگونی ناحیه ای
محدوده ای که تحت تاثیر این دگرگونی قرار می گیرد بسیار وسیع بوده و دچار تغییرات زیادی می شود و حاصل
آن سنگ های دگرگونی با فولیاسیون بالا است. شیست ها، گنیت ها و اسلیت ها نمونه هایی از سنگ هایی
هستند که با دگرگونی ناحیه ای به وجود آمده اند. زمانی که صفحات دو قاره به یکدیگر برخورد می کند، به
سنگ های بین آن ها فشار زیادی وارد می شود و این سنگ ها در محل کوه زایی موجب ایجاد سنگهای
دگرگونی می شوند و این فشار موجب افزایش ضخامت پوسته و چین خوردگی آن ها می شود.
این چین خوردگی سنگ ها را به سمت اعماق زمین که فشار و دما زیاد است می برد.
4- دگرگونی استاتیک یا انباشتی
در اعماق چند صد متری زمین که دما بیشتر از ۳۰۰ درجه می باشد، سنگ های رسوبی تحت دما و فشار زیاد قرار
می گیرند و کانی های جدیدی در این ناحیه تشکیل می شود. زنوئیت ها کانی هایی هستند که در اثر دگرگونی
دفنی ایجاد می شوند.
این نوع دگرگونی شباهت بسیار زیادی به دیاژنز دارد و در درجات افزایش دما و فشار آن با دگرگونی ناحیه ای قابل مقایسه است.
5- دگرگونی هیدروترمال یا دگرسانی هیدروترمال
جریان پیدا کردن سیال های داغ و فعال از لحاظ شیمیایی در سنگ ها، به ایجاد دگرگونی با درجه پایین و ایجاد اسکارن و سرپانتین می انجامد.
6- دگرگونی اصابتی یا ضربه ای
وقتی شهاب سنگ ها با سرعت بسیار زیاد به سنگ ها برخورد می کنند، به دلیل فشار شدید و شوک حرارتی ایجاد شده، سنگ ها دچار دگرگونی اصابتی می شوند.
چند نمونه از سنگ های دگرگونی
1- کوارتزیت
کوارتز کانی اصلی تشکیل دهنده این سنگ است ولی کانی های میکا، فلدسپات، آکانیت و ماربل نیز به
مقدار کم در آن دیده می شوند.
رنگ طبیعی کوارتزیت سفید است ولی اگر ناخالصی داشته باشد رگه هایی از خاکستری رنگ که به
دلیل دگرگون شدن ماسه سنگ های کوارتزیتی به وجود می آیند، در این سنگ های دگرگونی دیده می شود.
کوارتزیت به دلیل مقاومت بالایش در ساخت کف و پله استفاده می شود.
2- مرمر
کلسیت، کانی اصلی سازنده سنگ مرمر است. این سنگ دارای بلورهای درشت، در هم بافته، متراکم و فاقد تورق می باشد.
در مواردی دیده شده است که مواد آلی سنگ های اولیه به صورت نوار و لایه هایی در این سنگ دیده می شوند.
این امر به دلیل ایجاد حالت جریانی و تغییر شکل اتفاق می افتد. سنگ مرمر در رنگ های خاکستری متمایل به آبی یا قهوه ای، سفید و صورتی در بازار یافت می شود.
ما در یک مقاله کانل درباره سنگ مرمر صحبت کرده ایم جهت دیدن مقاله سنگ مرمر بر روی لینک زیر کلیک کنید:
3- اسلیت
این نوع سنگ دگرگون شده بافتی با دانه های ریز داشته و دارای تورقی خاص به نام رخ اسلیتی است.
اختلاف در رنگ یا ابعاد دانه ها، موجب شناسایی اثرات لایه بندی اولیه در تعداد زیادی از اسلیت ها می شود و این
سطوح، زاویه ای با سطوح رخ اسلیتی می سازند. کلریت، مسکویت و کوارتز نمونه هایی از کانی های اسلیت هستند
ولی بلورشان به قدری کوچک است که تنها با میکروسکوپ دیده می شود. اسلیت نوعی سنگ است که درجه
دگرگونی کمی دارد و به طور عمده از شیل تشکیل شده است. این کانی در رنگ های سیاه، قرمز، خاکستری و سبز یافت می شود.