معماری حرم امام رضا
تاریخچه حرم امام رضا (ع)
در طول تاریخ ایران همه دولت‌ها دغدغه حفظ و نگهداری حرم مطهر را به‌عنوان یک ارزش برای همه نسل‌ها و مردم
و به‌عنوان خاستگاهی برای حفظ مداوم مفاهیم در طول قرن‌ها داشته‌اند. داده‌های تاریخی حاکی از آن است که این
مجموعه در مراحل مختلف باتوجه‌به نیاز مردم و آیین‌های مرتبط با حرم مطهر توسعه‌یافته است.
حرم مطهر رضوی، سبک معماری هنری پیوسته‌ای می‌باشد که پیشرفت آن در طول قرن‌ها، نمایانگر شاهکاری بی‌نظیر
از خلق فضایی مقدس است. این مجموعه به‌ویژه در دوره سلجوقی، ایلخانی، تیموری، صفویه و قاجاریه بیشترین
تغییرات داشته است.
معماری حرم امام رضا (ع) در ابتدا به‌صورت یک چهاردیواری ساده و با ارتفاع کم ساخته شد و بعد از گذشت مدتی
به دلیل جذب گردشگران به‌تدریج گسترش یافت. پس از دوره‌های تخریب و بازسازی متناوب، از جمله علاقه‌های
پراکنده سلاطین سلجوقی و ایلخان، بیشترین ساخت‌وساز در دوره تیموریان و صفویان صورت گرفت. حرم امام رضا (ع)
حمایت سلطنتی قابل‌توجهی از پسر تیمور، شاهرخ و همسرش گوهرشاد و شاهان صفوی دریافت کرد.
جزئیات معماری حرم امام رضا
وجود گنبدها، گلدسته ها، مساجد، نقاره خانه و رواق، تالار، کتابخانه و موزه باعث شده که معماری مجموعه حرم، در
نوع خود بی نظیر باشد که این نشان دهنده این است که معمار حرم امام رضا زحمت زیادی کشیده است.
از جمله موارد دیگری که باعث شده برای هر کسی این سوال پیش آید که معماری حرم امام رضا چگونه است وجود
صحن های زیبایی است که برای این مکان مقدس در نظر گرفته شده است.
در حرم امام رضا ۱۰ صحن به نام های صحن انقلاب اسلامی، صحن آزادی، صحن گوهرشاد، صحن کوثر، صحن رضوان، صحن قدس، صحن هدایت، صحن جمهوری اسلامی و صحن غدیر وجود دارد.
گنبد امام رضا، دو پوسته ای است. قسمت زیرین که از سمت داخل دیده می شود و قسمت بیرونی که از جنس طلاست.
یکی دیگر از موارد جالب توجه در معماری حرم، وجود رواق هاست.
تعداد رواق ها بسیار زیاد است و از میان آن ها می توان به رواق طوس، رواق طبرسی، رواق دار الاجابه، رواق
دارالولایه و رواق امام خمینی اشاره داشت.
رواق امام خمینی بزرگ ترین رواق موجود در حرم امام رضا بوده که مساحتی حدود ۶۳۰۰ متر مربع را به
خود اختصاص داده است.
این رواق قبلا یکی از صحن های حرم امام رضا به شمار می رفته است اما بعدها با انجام عملیات مسقف سازی، آن را به
رواق تبدیل کردند. مجموعه حرم امام رضا، در حدود ۲۵۰ هزار متر مربع وسعت داشته و می تواند حدود ۵۰۰ هزار نفر را
در درون خود جای دهد.
قسمتی که حرم مقدس امام رضا در آن قرار دارد، به شکل مربع و با مساحتی در حدد ۱۸۹ متر مربع است که از این مساحت، ۱۷ متر مربع را معمار حرم امام رضا به ضریح امام اختصاص داده است.
رواق روضه منوره که پیکر امام در آن قرار دارد، دارای چهار درب بزرگ است که راه ورود و خروج از حرم را برای زائرین فراهم می کند.
غیر از رواق ها و صحن ها که در مجموعه حرم قرار دارند، از ایوان ها نیز می توان استفاده کرده و به سوال معماری حرم امام رضا
چگونه است، پاسخ داد. حرم امام رضا، دارای چند ایوان است که برخی از آنها به دلایلی بسیار معروف هستند.
یکی از آنها ایوان طلا است که در قرن نهم هجری ساخته شده و ارتفاعی حدود ۲۱ متر دارد.
این ایوان، چهار در دارد که در زمان نادرشاه و به دستور وی، تمام سطوح این ایوان طلا کاری شد.
ایوان غربی نیز یکی دیگر از ایوان هاست که به دلیل قرار داشتن ساعت بر بلندای آن، به ایوان ساعت معروف شده است.
بر بالای ایوان شرقی حرم، محوطه نقاره خانه قرار دارد و در مراسمات مختلف، صبح ها پیش از طلوع آفتاب و عصر پیش از غروب، نقاره ها نواخته می شوند.
از دیگر بناهای موجود و معروف حرم امام رضا، سقاخانه ای است که گنبدی از جنس طلا دارد و در صحن انقلاب واقع شده است.
مناره های حرم امام رضا، شامل ۱۲ عدد بوده که دو عدد از این تعداد با طلا روکش شده اند.
یکی از این مناره ها در قسمت جنوبی و دیگر کاملا به صورت قرینه در قسمت شمالی همین صحن انقلاب قرار گرفته اند.
استفاده از جلوه‌های زیبا در حرم رضوی
در زیباسازی حرم امام رضا (ع) خلاقیت‌های خاصی برای کاشی‌کاری، آینه‌کاری و همچنین طلاکاری گنبد آن به‌کاررفته است که نشان‌دهنده ذوق و هنر خاص معماران ایرانی است:
هنر زیبای آینه‌کاری ایرانی
آینه‌کاری یکی از هنرهای ایرانی و از تزیینات وابسته به معماری است که سابقۀ آن به دوره صفویه باز می‌گردد.
تکه‌های شکسته شده آینه که به شکل شگفت‌انگیزی نور را بازتاب داده و یک فضای عرفانی و دلنشین را ارائه می‌دهند.
در بخشی از قسمت‌ها مانند رواق دارالسیاده از شیشه‌های رنگی استفاده شده که آن هم جلوه‌های نوری بی نظری دارد.
آینه‌کاری یک هنر است و حاصل این هنر، ایجاد فضایی درخشان بوده که از بازتاب پی‌درپی نور در قطعات بی‌شمار آینه پدید می‌آید. قطعات کوچک آینه‌های شیشه‌ای وقتی توسط دستان هنرمند آینه‌کار در کنار هم قرار می‌گیرند، تصاویر زیبایی را به وجود می‌آورند.
کاشی‌کاری حرم امام رضا (ع)
این کار یکی از جذاب‌ترین بخش‌های حرم مطهر بوده که در هر بخش آن به‌صورت خلاقانه‌ای بکار رفته است.
کاشی‌هایی زرین‌فام، معرّق، معقلی، هفترنگی و زیر رنگی با نقوش مختلفی از شمسهها، ترنجها و سرترنجها، اسلیمی‌ها و
ختایی‌ها تا نقوش هشت، شش و چهارگوش، گلدانی، ستارهای، ناودانی و غیره جلوه بصری خاصی به حرم بخشیده و معنویت
این مکان نورانی را دوچندان کرده‌اند.
طلاکاری گنبد حرم مطهر رضوی
گنبد حرم امام رضا (ع) یک بنای چهارطاقی است که در آن ضریح مطهر قرار دارد. شاه تهماسب اول دومین پادشاه صفوی، برای
اولین‌بار گنبد مطهر رضوی را طلاکاری کرد. قبل از آن نمای گنبد مطهر با کاشی سبزرنگ پوشیده شده بود.
طلاکاری گنبد هم به دلیل استفاده از پوشش فلزی بر روی آن و هم استفاده از جنس و رنگ طلایی، یک نوآوری و ابداعی
خلاقانه بوده که احتمالاً تا آن زمان، در دنیای اسلام نظیری نداشت. این نما به‌صورت خشت‌های مسی روکش شده با
ورقه‌های نازک طلا اجرا شد.
مسجد گوهرشاد و سایر بناهای اطراف حرم امام رضا (ع)
این مسجد از دیگر معماری‌های مهم تاریخی این مجموعه است که به دلیل هنرهای تزئینی و کاشی‌کاری‌های زیبا از
شاهکارهای معماری ایران از دوران تیموریان محسوب می‌شود. این بنا توسط معمار برجسته آن زمان قوام الدین شیرازی
با استفاده از آجر و گچ به سبک معماری اسلامی ساخته شد.
گنبد الله وردیخان، گنبد حاتم خانی، مدرسه دو در، مدرسه پریزاد و بناهای تاریخی مختلف از
جمله مناره‌ها، سقاخانه‌ها، نقاره‌خانه‌ها و همچنین اشیای موزه و نسخ خطی موجود در مجموعه‌های آستان قدس، از
دیگر عناصر ارزشمند مجموعه آستان قدس رضوی هستند. بسیاری از زائران حرم مطهر امام رضا (ع) به‌ویژه
زائرین خارجی، معماری حرم مطهر را شاهکار معماری ایران و جهان معرفی می‌کنند.
بناهای تاریخی مشابه با حرم امام رضا (ع) در جهان
حرم مطهر امام رضا (ع) مجموعه‌ای از سازه‌ها و زیرساخت‌های شهری، بناها و مجموعه‌های موزه‌ای است که در مراحل
مختلف در طول تاریخ ایجاد و توسعه‌یافته و شاهد تداوم سنت‌ها در تاریخ و فرهنگ ایران و جهان اسلام است.
از نظر ساختار فرهنگی، تاریخی و معماری، این مجموعه علاوه بر تشابهاتی که با سایر حرم‌های معصومین (ع) دارد با چندین مجموعه مذهبی دیگر مانند «مقبره سنت پیتر» در واتیکان، «معبد ماهابودی» در هند، «کوه امی» در چین و «لومبینی» در نپال قابل‌مقایسه است.
معماری بازار رضا مشهد
بازار رضا در مشهد مقدس از معماری ایرانی-اسلامی برخوردار است. داریوش بوربور که یکی از معماران معروف زمان پهلوی بود، این بازار را با الهام از بازارهای قدیمی ایرانی در دو طبقه به صورت سرپوشیده طراحی نمود.
این بازار تاریخی و زیبا یک بازار طولی محسوب می‌شود که حدود ۱ کیلومتر امتداد دارد. سردرها و طاق‌های زیبایی که
دارای معماری پلکانی هستند، در دو طرف بازار برای درب‌های اصلی در نظر گرفته شده‌اند که مشابه یکدیگر می‌باشند.
این بازار بزرگ دو درب اصلی دارد که ورودی اول در میدان بیت المقدس (فلکه آب) و ورودی دوم در میدان
هفده شهریور قرار دارد. درب‌های فرعی نیز در طول بازار در نظر گرفته شده است. البته این درب ها بیشتر برای
عبور و مرور کسبه و ورود و خروج بار و اجناس است.
بازار رضا ۷۲۰۰ مترمربع زیربنا دارد و معماری داخلی آن شامل ۱۷ چهارسوق و ۱۱ سرا است.
برای ساخت این بازار در فلکه آب از آجرکاری‌های بسیار چشم نوازی استفاده شده که آن را به ۶ قسمت مختلف تقسیم می‌کند.
حدفاصل هرکدام از این بخش‌ها با طراحی یک هشت ضلعی مشخص شده است. بازار رضا دارای چندین پلکان برای
دسترسی به طبقه دوم آن می‌باشد که در همین قسمت‌های هشت ضلعی قرار گرفته‌اند. برای استراحت زائران و گردشگران
نیز در هریک از این هشت ضلعی‌ها نیمکت‌هایی قرار داده شده و آبخوری‌هایی ساخته شده است.
فضای داخل بازار رضا مشهد شامل دو راهرو می‌شود که سه ردیف مغازه به صورت مغازه های کناری و میانی در یک
راستا و موازی با یکدیگر تا انتهای بازار قرار گرفته‌اند.
طراحی حرم رضوی
شیخ بهایی معمار حرم رضوی نیز بوده است.
در ادامه به داستانی از کتاب دلشدگان، نوشته محمد لک علی آبادی پیرامون چگونگی ساخت حرم مطهر رضوی اشاره می کنیم.
در این کتاب آورده‌اند که، در مورد نقشه و ساخت حرم مطهر و ملکوتی امام علی بن موسی الرضا(ع) توسط
شیخ بهایی(قدس سره) یکی از مسؤلین آستان قدس رضوی تعریف می‌کرد: شیخ بهایی پس از طراحی حرم، در هنگام
ساخت آن، خود بر کلیه امور نظارت داشته‌اند و تمام مراحل ساخت حرم نیز تحت نظارت و کنترل ایشان انجام می‌شده است.
قبل از آن که ساخت حرم به اتمام برسد، برای جناب شیخ، سفر مهمی پیش می‌آید.
شیخ سفارش های لازم را به معماران و مسؤلان ساخت حرم کرده، بسیار سفارش می کنند که کار را متوقف نکنند و ساخت
حرم را پیش برده به اتمام برسانند؛ به جز سر در دروازه اصلی حرم(دروازه ورودی به حرم و ضریح مقدس، نه دروازه صحن).
چرا که شیخ در نظر داشته روی آن کتیبه ای را که از اشعار خودش بوده نصب نماید.
رسم است بر سر در اصلی یا دروازه ورودی به حرم ائمه اطهار(ع) و حتی امامزادگان مطهر، کتیبه ای نصب می‌شود و در
شأن آن بزرگوار روایت، جمله یا شعری نوشته می‌شود.
گاهی نیز روایت یا حدیثی از خود آن بزرگوار روی کتیبه نوشته می‌شود.
به هر حال، سفر شیخ به درازا می‌کشد و بیش از زمان پیش بینی شده در سفر می‌ماند.
هنگامی که از سفر باز می گردد و جهت سرکشی کارهای ساخت و ساز به حرم مطهر می‌رسد، با تعجب بسیار می‌بیند
که ساخت حرم به پایان رسیده، سر در اصلی تمام شده و مردم در حال رفت و آمد به حرم مقدس هستند.
شیخ با دیدن این صحنه، بسیار ناراحت می‌شود و به معماران اعتراض می‌کند که «چرا منتظر آمدن من نماندید؟ چرا صبر نکردید؟» مسؤل ساخت عرض می‌کند: «ما می‌خواستیم صبر کنیم تا شما بیایید، اما تولیت حرم نزد ما آمدند و بسیار تأکید کردند
که باید ساخت حرم هر چه سریع تر به پایان برسد.
هرچه به او گفتیم که باید شیخ بیاید و خود بر ساخت سر در دروازه نظارت مستقیم داشته باشد، قبول نکردند.
وقتی زیاد اصرار کردیم، گفتند: کسی دستور اتمام کار را داده که از شیخ خیلی بالاتر و بزرگ‌تر است.
ما باز هم اصرار کردیم و خواستیم صبر کرده، منتظر شما بمانیم.
در این زمان تولیت حرم گفتند: خود آقا علی بن موسی الرضا(ع) دستور اتمام کار را داده‌اند.
شیخ بهایی قدس سره همراه مسؤل ساخت پروژه و معماران نزد تولیت حرم می‌روند و از تولیت در این مورد توضیح می‌خواهند.
تولیت حرم نقل می‌کند: چند شب پی در پی آقا امام رضا(ع) به خواب من آمده و فرمودند: «کتیبه شیخ بهایی، به در خانه ما زده نشود، خانه ما هیچ گاه به روی کسی بسته نمی‌شود و هر کس بخواهد می‌تواند بیاید».
شیخ با شنیدن این حرف، اشک از چشمانش جاری می‌شود و به سمت ضریح می‌رود و ذکر «یا ستار العیوب» بر لبانش جاری می‌شود. سپس در کنار ضریح آن قدر گریه می‌کند تا از هوش می رود.
پس از به هوش آمدن خود چنین تعریف می‌کند: من می‌خواستم یکی از طلسم ها را به صورت کتیبه‌ای بر سر در
ورودی حرم بزنم، با این اثر که افرادی که آمادگی لازم را ندارند، نمی‌توانند وارد حرم مطهر و حریم مقدس حضرت علی بن موسی الرضا(ع) شوند، اما خود آقا نپذیرفتند و در خواب به تولیت آستان از این اقدام ابراز نارضایتی فرمودند.
آری در خانه این بزرگواران، نه تنها برای ما شیعیان که به روی همه، حتی غیر مسلمانان باز است و هر ساله شاهدیم
که کرامات امام هشتم(ع) به غیر شیعیان و حتی غیر مسلمانان نیز شامل می‌شود و از این خوان گسترده کرم به همه
خواهندگان و جویندگان می‌رسد.
ممنون که تا اینجا پست همراه فرگاه دیزاین بودید.