تاج محل
تاج محل کجاست؟
این مکان بنایی زیبا و باشکوه در هندوستان است که به عبارتی نوعی نماد برای این کشور محسوب می‌شود و از عجایب هفتگانه جدید دنیا به شمار می‌آید. از این عمارت مرمرین چشم‌نواز امروزه به‌عنوان یکی از پرآوازه‌ترین بناهای موجود در جهان نام می‌‌برند که ساختمان آن با ترکیبی از معماری ایرانی، گورکانی و اسلامی شکل گرفت.
تاج محل در واقع آرامگاه «شاه جهان» پنجمین امپراتور گورکانی هند و همسر ایرانی‌اش «ارجمند بانو بیگم» مشهور به «ممتاز محل» به‌حساب می‌آید که به یادبود این بانو و به دستور شاه جهان در فاصله سال‌های ۱۶۴۷ – ۱۶۳۲ میلادی ساخته شد.
مقبره تاج محل در مرکز باغ وسیعی در کرانه جنوبی رودخانه یامونا (جمنا) واقع شده که در یکی از ایالت‌های شمالی هندوستان به نام اوتار پرادش (Uttar Pradesh) و در نزدیکی شهر آگره یا آگرا (در ۲۰۰ کیلومتری جنوب دهلی نو پایتخت هند) قرار گرفته است. این بنای با عظمت و منحصربه‌فرد سالانه پذیرای جمع کثیری از گردشگرانی می‌شود که شکوه معماری و تبلور عشقی راستین را یک‌جا به تماشا می‌نشینند.
داستان ساخت تاج محل
تاج محل آواز عشقی فرازمینی و افسانه‌ای است؛ عشقی که در آتش فراق سوخت و دگرباره چون ققنوس سر برآورد و نماد جاودانگی آن شد. ازاین‌رو، شکوه و عظمت تاج محل را نه در معماری چشم‌نواز این بنا، بلکه در داستان عاشقانه غمگین و جاودان آن جست‌وجو می‌کنند. چنانچه «رابیندرانات تاگور» فیلسوف، ادیب و شاعر فقید هندوستان و برنده جایزه نوبل، در وصف این مکان می‌گوید:
تاج محل یک قطره اشک بر رخسار ابدیت (تاریخ) است.
داستان ساخت این عمارت مجلل و باشکوه نیز بر همین اساس شکل گرفت. «شهاب‌الدین محمد شاه جهان گورکانی» ملقب به «شاه جهان اعظم» فرزند «جهانگیر شاه» و پنجمین امپراتور سلسله گورکانیان هندوستان (امپراتوری مغول هند) به حساب می‌آید.
او در ۱۵ سالگی و پیش از نشستن بر تخت سلطنت، در دومین ازدواج خود با اشراف‌زاده‌ای ایرانی به نام «ارجمند بانو» وصلت کرد. ارجمند دختر «یمین‌الدوله آصف خان» از نوادگان شاه اسماعیل صفوی و وزیر «جهانگیر خان» پدر شاه جهان بود. وی همچنین برادرزاده ملکه نور جهان (نامادری پرنفوذ شاه جهان) محسوب می‌شد.
ارجمند بانوی محبوب شاه جهان، بعد از سلطنت همسرش، ملکه اعظم گورکانی شد و شاه علاوه بر توجه و امتیاز خاص، او را از اعتماد بی‌حدومرز خود نیز برخوردار کرد. به‌واسطه اینکه شاه جهان او را در ظاهر و شخصیت در میان همه زنان آن زمان برتر یافت، «ممتاز محل» لقب گرفت و ۱۸ سال عاشقانه با پادشاه گورکانی زندگی کرد. ثمره عشق و زندگی این دو، ۱۴ فرزند بود که تنها هفت یا هشت تن از آن‌ها زنده مانده و بزرگ شدند.
شاه جهان همسر ایرانی و محبوب خود را به جهت برتری بر سایر زنان آن دیار «ممتاز محل» نامید و ۱۸ سال عاشقانه با او زندگی کرد.
در روایات تاریخی از علاقه شاه به همسر ایرانی‌اش، بسیار گفته‌اند. داستان عشق این دو دلداده تا جایی بود که شاه جهان حتی جدایی اندک و کوتاه مدت ممتاز محل را نیز تحمل نکرده و در همه سفرها (حتی برای جنگ) او را با خود همراه می‌کرد.
در یکی از این لشکرکشی‌ها که در حدود سه سال پس از سلطنت اتفاق افتاد، پادشاه کورگانی برای سرکوبی حاکم افغانی دکن عازم سفر شده و ارجمند بانو را نیز همراه خود می‌برد. در بحبوحه جنگ، به شاه جهان خبر می‌دهند که ممتاز محل که تولد چهاردهمین فرزندشان را انتظار می‌کشید، درد و کسالت بسیار دارد و امیدی به بقایش نیست.
زمانی که شاه به بالین همسر باردار خود می‌آید، ارجمند بیگم دو خواسته به‌عنوان وصیت مطرح می‌کند؛ اول اینکه پادشاه پس از وی همسری اختیار نکند و دیگر اینکه مقبره‌ای برای یادبود نام و خاطره‌اش بنا سازد:
شاها گفته و شنیده ما را عفو فرمایند، عن‌قریب مسافر هستم… شاها در ایام محبوسی همدرد شما ماندم. الحال که ایزد تعالی پادشاهی نصیب شما کرد و فرمانروایی جهان بخشید ما پرحسرت انتقال می‌کنیم و می‌رویم بنابر آن دو وصیت است، امید که هر دو قبول شوند.
خدیو جهان اقبال کرده استفسار کردند، بیگم صاحب فرمودند که حق تعالی شما را چهار پسر و چهار دختر داده است برای نام و نشان همین کفایت می‌کند، چنان نشود که نسل دیگر از کسی پیدا شود که با هم جنگ و جدل دارند. وصیت دوم آن است که برای ما همچنان مکان تعمیر باید که بر منصه ظهور نایاب و کمال عجیب و غریب گردد.
پادشاه عاشق پیشه که به گواه تاریخ در غم از دست دادن همسر محبوبش در مدت کوتاهی مو سپید کرد، پس از اندکی تسلی خاطر، به هر دو وصیت ملکه جامه عمل پوشاند. یک سال سوگوار معشوق جوان از دست رفته بود و عطای فرمانروایی و توسعه ملک شاهی را به لقایش بخشید.
سال بعد (۱۶۳۲ میلادی) دستور بنای آرامگاهی بر مزار ارجمند بانو صادر کرد که تا سال ۱۶۴۷ میلادی تکمیل و در نهایت طی ۲۱ سال، در ۱۶۵۳ میلادی سایر متعلقات عمارت به آن افزوده شد.
ظاهرا امپراتور مغولی هند نام آن را به یاد همسرش «ممتاز محل» گذاشت که به مرور زمان به نام فارسی «تاج محل» تغییر کرد. مورخان آن زمان نیز، نام بنا را «روضه ممتاز محل» یاد می‌کنند و برخی دیگر بر این عقیده‌اند که تاج محل در واقع مخفف ممتاز محل است.
۳۵ سال پس از مرگ ممتاز محل، امپراتور مخلوع گورکانی در حبس درگذشت و چون همسرش، داخل عمارت تاج محل به خاک سپرده شد
شاه جهان حدود ۳۵ سال بعد از ممتاز محل زندگی کرد و هشت سال آخر عمر را به دستور پسرش «اورنگ زیب» در حبس به سر برد. گفته می‌شود که از پنجره کوچک زندان به تاج محل چشم می‌دوخت و با معشوق از دست رفته نجوا می‌کرد. سرانجام در ۱۶۶۶ میلادی پادشاه مخلوع گورکانی درگذشت و پیکرش در کنار ارجمند بانویش آرام گرفت و تاج محل تا ابد به‌عنوان خانه ابدی این دو دلداده، شخص دیگری را به داخل عمارت راه نداد.
اکنون و در گذر تاریخ، تاج محل ممتاز و شگفت‌انگیز، چون تاجی بر سر جاذبه‌های گردشگری هندوستان نشسته است. این عمارت صرفا یک آرامگاه و میراثی تاریخی نیست و بنای یادبودی به حساب می‌آید که به مظهر وفاداری و عشقی نامیرا و ابدی تبدیل شد. این اثر در سال ۱۹۸۳ میلادی با عنوان «جواهر هنر اسلامی در هند و یکی از شاهکارهای تحسین شده میراث جهانی» در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
معماری و طراحی تاج محل
معماری تاج محل ترکیبی از معماری ایرانی و معماری گورکانی است. در ساختن چنین شاهکاری، هنرمندان بسیاری از جمله احمد لاهوری و برادرش حمید لاهوری حضور داشته‌اند. احمد لاهوری ۲۰هزار هنرمند و معمار را رهبری می‌کرد تا در نهایت این بنا ساخته شد.
همچنین در این بنا، هنر خوشنویسی ایرانی بسیار به چشم می‌خورد که گویا عیسی خان شیرازی و امانت خان شیرازی طغرانویس کار خوشنویسی سوره‌هایی از قرآن و سروده‌های پارسی بر در و دیوارهای بنا را انجام داده‌اند.
بزرگترین تفاوت تاج محل با سایر ساختمان‌های گورکانی آن بود که بناهای گورکانی با ماسه‌سنگ سرخ ساخته می‌شد؛ اما شاه جهان درخواست استفاده از سنگ مرمر سفید تزیین‌شده با گوهرسنگ داشت. البته همین موضوع هم گواهی بر گرانبهابودن تاج دارد.
مقبره
همه می‌دانیم که تاج محل یکی از عجایب هفتگانه جهان است. آرامگاه، ساختمانی باشکوه است که از مرمر سفید ساخته شده است و سمبل پاکی، عشق و درد است. این مکان برای تجلیل از ممتاز محل و به‌عنوان هدیه‌ای به او ساخته شده است.
در اطراف داخل و بیرون بنا، خوشنویسی‌هایی از اشعار فارسی و آیات مقدس قرآن به چشم می‌خورد.
مقبره یک سازه بزرگ در وسط بنای تاج محل است. این سازه، متقارن بوده و همراه با یک گنبد مرمری بی‌مثال پوشیده شده است. این گنبد تقریباً ۳۵ متر ارتفاع دارد و به‌دلیل شکل خاصش، به نوع گنبد پیازی یا گواوایی شناخته می‌شود.
زیبایی و عظمت گنبد آرامگاه تاج محل به همین‌جا ختم نمی‌شود و به تماشای بالای گنبد که بنشینید متوجه طرح لاله مردابی می‌شوید که در بلندتر نشان‌دادن ارتفاع آن هم نقش دارد.
چشم که بچرخانید چهار چتری گنبدی‌شکل کوچک‌تر نیز در اطراف گنبد اصلی می‌بینید. معماری این چتری‌ها نیز پیازی است و در گوشه‌های گنبد قرار گرفته است. گنبد و چتری‌ها با میله‌های تزیینی، طلاکاری و با نقوش تزیینی ایرانی‌هندی نیز ترکیب شده‌اند.
میله تزیینی به‌کاررفته در این بخش از جنس طلا بود؛ اما در اوایل قرن نوزدهم میلادی با یک نمونه برنزی طلاکاری‌شده جایگزین شد.
تزیینات داخلی تاج محل
تالار داخلی تاج محل تزیینات شگفت‌انگیزی دارد. خاتم‌کاری‌های بنا با سنگ‌های ارزشمند تزیین شده‌اند. این تالار هشت‌ضلعی است و طوری طراحی شده که می‌توان از هر ضلع بنا وارد آرامگاه شد.
البته امروزه فقط درب جنوبی آرامگاه باز است که رو به باغ زیبای تاج محل باز می‌شود. دیوارهای داخلی تالار حدود ۲۵ متر ارتفاع دارند و با یک گنبد تزیین‌شده با نقش‌مایه خورشید پوشیده شده است.
دقیقاً در مرکز تالار اصلی، گور نمادین ممتاز محل، روی پایه‌ای مرمرین به ابعاد یک‌ونیم در دوونیم متر قرار گرفته است. سنگ قبر نیز الماس‌کاری شده و روی آن با هنر خوشنویسی ایرانی، خطوطی در ستایش ممتاز محل نوشته شده است.
خوب که دقت کنید می‌بینید در اطراف مقبره و در میان خوشنویسیهای کارشده روی سنگ، ۹۹ نام از نام‌های خداوند حک شده است. تمام این طراحی‌های تماشایی از دیدگاه شاه جهان نشئت می‌گیرد که بر این باور بود که خانه ممتاز محل در بهشت قرار دارد و تاج محل تصور آن خانه روی زمین است.
اسرار تاج محل
اگرچه حدود سه قرن و نیم از ساخت تاج محل می‌گذرد اما همواره می‌توان گفت که در این بنا، اسرار شگفت‌انگیزی وجود دارند که در پرده‌ای از ابهام، تخیل و ظن و گمان باقی مانده‌اند.
برخی از این اسرار عبارتند از:
سربه نیست کردن معماران تاج محل
یکی از افسانه‌های نقل شده در مورد تاج محل سر به نیست کردن سازندگان این بنا توسط امپراطور مغول می‌باشد. چرا که آن‌ها بر این نظر هستند که شاه جهان پس از ساخت تاج محل برای آنکه عمارتی مشابه آن در هیچ کجای جهان ساخته نشود، دستور داده است تا دست معماران، طراحان و سازندگان این اثر را قطع کنند و یا نابینا شوند. تا به امروز در مورد این موضوع هیچ مدرکی یافت نشده و مورخان نیز آن را تایید یا رد نکرده‌اند.
اتاق‌های مخفی و مخوف با درهای همیشه بسته
یکی دیگر از اسرار تاج محل وجود اتاق‌های مخفی با درهای همیشه بسته در آن می‌باشد. به گونه ای که می‌توان گفت در این مجموعه وسیع با ۱۰۸۹ اتاق، ۲۲ اتاق وجود دارد که کسی اجازه بازدید از آن‌ها را ندارد و درهای آن همیشه بسته بوده و تاکنون بر روی هیچکس باز نشده است.
در این مورد برخی از کارشناسان معتقدند که ممکن است فرآیند ساخت این اتاق‌های مخفی از لحاظ معماری کامل نشده باشد و بدین خاطر، شاه جهان برای آنکه تاج محل عمارتی بی نقص و زیبا به نظر برسد دستور داده است تا درهای این اتاق ها هیچ وقت باز نشوند. با این وجود برخی دیگر از کارشناسان نیز بر این باورند که جایی در پشت این درهای بسته و تالارهای سر به مهر جنازه مومیایی شده ارجمند بانو پنهان شده است، اما از آنجایی که پادشاه و ملکه هر دو مسلمان بوده‌اند بنابراین این امر کمی دور از ذهن به نظر می‌رسد.
مقبره‌های خالی تاج محل
در داخل عمارت تاج محل، ۲ مزار محفظه‌ای هشت طرفه و مزین شده به سنگ‌های نیمه قیمتی و منبت کاری وجود دارد که عموما آن را به آرامگاه شاه جهان و ارجمند بانو نسبت می‌دهند. اما این مقبره‌ها در واقع مزاری نمایشی برای شاه و همسرش بوده که طراحی شده است. چرا که در آیین اسلامی قرار دادن جسد در تابوت و قبرهای تزیین شده ممنوع می‌باشد و بدین خاطر مزار اصلی این دو نفر در اتاق مهر و موم شده در طبقه همکف مجموعه است.
ساخت تاج محل سیاه در کنار تاج محل سفید
بر اساس مشاهدات و نقل قول‌ها، برخی از مورخان بر این عقیده هستند که شاه جهان در ادامه ساخت بنای سفید و مرمرین تاج محل، تصمیم به احداث عمارتی با سنگ مرمر سیاه در آن سوی رودخانه داشته است تا با اتصال این دو عمارت به واسطه یک پل، وابستگی ابدی این دو دلداده به یکدیگر را نشان دهد، ولی متاسفانه عمر شاه جهان به ساخته این عمارت قد نداد و پس از وی نیز پسرش آن را به عنوان جرم برای پدر تلقی کرد.
تغییر رنگ بنای تاج محل در طول شبانه روز
یکی دیگر از اسرار مگو و راز‌های مخفی تاج محل که تمامی بازدیدکنندگان را شگفت‌زده می‌کند، تغییر رنگ مداوم عمارت در ساعت‌های مختلف روز می‌باشد. از آنجایی که آفتاب در هر ساعت از روز رنگ تازه‌ای به تاج محل می‌دهد، از این رو در آغاز روز و هنگام طلوع خورشید تاج محل، عمارتی صورتی رنگ و رویایی می‌باشد و در هنگام عصر نیز، رنگ این بنا به سفید شیری تغییر می‌کند و شب‌ها در زیر نور ماه طلایی رنگ می‌شود.