دوره قاجار
معماری در دوره قاجار
در دوران قاجار اتفاقات،حوادث و ابداعات زيادى در
معمارى و هنر ايران زمين رخ داد.
يكى از اين حوادث ويرانى بناهاى به جاى مانده از دوران
قبل به خصوص دوره ى صفويه است.
در دوران قاجار به دليل ورود عناصر جديدى مانند
ميدان (به معناى امروزى) و خيابان به عرصه ى معمارى،
در معمارى ايران تغييراتى به وجود می آید و
معمارى جديدى به نام معمارى خيابانى را شکل می دهد،
همچنين معمارى در دوران قاجار در بناهاى مختلف مانند:
پل، گرمابه، مسجد، مدرسه و غيره ادامه ى معمارى دوره هاى پيشين به
خصوص صفويه است و البته داراى تغييرات و عناصرى مى باشد كه مختص دوره ى قاجار میباشد.
عوامل شکل گیری معماری قاجار
عوامل داخلی : منظور عواملى میباشد كه بر گرفته از معمارى سنتى
ايران به خصوص دوران قبل یعنی دوران صفويه است.
اين اثر پذيرى را مى توان در خانه هاى مسكونى، ابنيه ى
مذهبى از جمله مساجد، تکیه ها، حسينيه ها، امامزاده ها و همین طور
در بناى قهوه خانه ها، يخچال ها و . . . مشاهده نمود.
عوامل خارجی : عمده ترين عوامل شكل دهنده ى معمارى قاجار را
عوامل بيرونى تشكيل مى دهند؛ منظور عواملى است كه از
كشورهاى بيگانه مخصوصاً كشور هاى غربى و روسيه گرفته شده است
از جمله این عوامل میتوان به موارد زیر اشاره نمود:
- آمد و شد هيأت حاكمه به اروپا با حضور كنسولگري هاى ايران در كشورهاى اروپايى و كشورهايى نظير تركيه و مصر و همچنين سفرهاى ناصر الدين شاه به فرنگ كه باعث ترغيب و توسعه ى شهر بر اساس اقدامات شهرسازى اروپا شد.
- تحصيل كردن معماران ايرانى در فرنگ و حضور معلمان معمارى اروپايى در دارالفنون.
- ورود كالسكه و اتومبيل در سيستم حمل و نقل شهرى و بين شهرى كه باعث به وجود آمدن سبك خاصى در معمارى دوره ى قاجار به نام سبک معمارى خيابانى شد.
- حضور معماران روسى و ارمنى در ساخت و ساز ساختمان ها به سبک غربی
ویژگی های کلان معماری دوره قاجار
- استفاده از نقش گل لندنی در کاشی کاری
- استفاده از کنگره های کنار بام کاخ ها
- استفاده از نقش و متیف های تخت جمشید
- مرکزیت بنا با ستون و سرستون ها
- استفاده از مصالح سنگ، سیمان و آهن
- ایجاد ایوان های عظیم ومرتفع در ورودی ها
- استفاده از رنگ قرمز یا ارغوانی در کاشی های خشتی هفت رنگ
- استفاده از پنجره عمودی مشبک رنگی به موسوم به ارسی
- عناصر تزیینی و نما کاری تحت تاثیر عناصر غربی
- بنا ها به شکل مرتفع که حاکی از عظمت وقدرت
- بهره گيری ازخانه های حياط مركزی ودرونگرا
تزئینات معماری دوره قاجار
- شیشه های رنگی
- استفاده از تزیینات آینه کاری
- رسمی بندی و کاربندی
- نقاشی های لندن کاری
- کاشی کاری هفت رنگ و لعاب های رنگارنگ
- نمای داخلی گچبری و کاشی کاری
- استفاده از آرایه های چوبی در تزئینات
- استفاده از قواره آجر تراش در تزئینات مکان های مذهبی
- استفاده از کاشی منقوش و نقش دار منقش به اشکال اساطیری کهن و درباری
- استفاده ازآجر تزئینی قالبی و تراش مخصوص دوره قاجار
بنا ها و آثار معماری دوره قاجار
- کاخ گلستان
- بازار تهران
- بازار اراک
- تیمجه امین الدوله
- دارالفنون
- مدرسه آقابزرگ
- مسجد و مدرسه سپهسالار
- تکیه دولت
- نگارستان
- کاخ فرح‌آباد یا قصر فیروزه (دوشان تپه)
- مسجد سلطانی
- خانه طباطبایی
- خانه بروجردی
- خانه قدکی تبریز
- خانه گنجه‌ای زاده تبریز
- خانه امیر نظام گروسی تبریز
خصوصیات انواع بنا در معماری دوره قاجار
مساجد
مساجد دوره ى قاجار از لحاظ طرح كلى، يعنى
داشتن چهار ايوان،شبستان، گنبد، مناره، محراب، منبر و . . . برگرفته از
معمارى دوره هاى قبل و اصيل ايران مى باشد اما
تعدادی از ويژگى هايى در سبک معمارى مساجد دوره ى قاجار ديده مى شود كه
باعث وجه تمايز آن از ديگر سبک هاى معمارى دوره هاى مختلف مى شود و آن
وجود سه ورودى حجيم و مهم در وسط سه جبهه ى غربى، شرقى و شمالى بنا است.
چنين طرحى در مساجد دوره هاى قبل ايران وجود نداشته است؛
در حالى كه نمونه هايى از اين طرح، در معماری هندی و مساجد آن در دوره ى
گوركانيان مشاهده مى شود؛ همچنين وجود يک جبهه ى اصلى،
جهت قبله، یک گنبد خانه و سه جبهه ى كم عمق تر است كه اين ويژگى نيز كمابيش
در مساجد هند مانند مسجد جامع دهلى ديده مى شود، اين بيانگر رابطه ى دوره ى
قاجار با هندوستان است كه باعث تأثير گرفتن معمارى مساجد ايران از معماری
مساجد هندی شده است، از جمله مسجد امام تهران، مسجد سپهسالار
مناره هاى دوره ى قاجاريه عموماً كوتاه و باريک و از نظر قطر و ارتفاع در مقايسه
با مناره هاى دوره ى صفويه تفاوت فاحشى دارند.
مناره ها همچنين داراى دهليز هاى فوقانى عمدتاً كاشي كارى شده و
سر پوشيده با سر مناره هاى كوچک گنبدى هاله دار شدند.
مدارس
مدارس دوران قاجاریه به نوعى اوج و شكوه معمارى مدارس را به
50 دو فصلنامه تخصصى دانش مرمت و ميراث فرهنگى نمايش مى گذارند،
ازجمله مدارس دوره ى قاجار مدرسه ى سپهسالار است كه نمونه ى كاملى از
معمارى مدارس دوران قاجار . و قرن سيزدهم هجرى قمرى است در اين
مدرسه حياط هاى کوچک هشت ضلعى در كنج صحن، مشكل شكل قديمى گوشه هاى
حياط را به زيبايى حل كرده است.
در ميان صحن، به جاى حوض، نهرى مستقيم جارى است كه در دو
سوى آن سكوهايى براى نشستن طلاب ساخته شده است.
پوشيده شدن سایر سطوح حياط با انواع درختان و گياهان،
صورتى شبیه باغ و با طراوت و مصفا به حياط بخشيده است.
باغ ها
سنت باغ سازى در معمارى ايران تا اواخر دوره ى قاجار و حتى
در زمان حال حاضر درقالب طرح ها، شكل ها و اشل هاى جديد ادامه داشته است
و دارد، اگرچه سنت باغ سازى در اواسط دوره ى قاجار به خصوص دوره ى
حكومت ناصرالدين شاه تحت تأثير معمارى غرب قرار گرفته است و
طراح اكثر باغ هاى (پارک هاى) ايرانى، طراحان ايتاليايى بوده اند؛
اما در كنار اين عامل، استفاده از تجربه ى ساخت باغ هاى ايرانى توسط
مهندسين داخلى نيز بى تأثير نبوده است.
حوض ها و استخرهاى سنگى قبل از دوره ى قاجار مستطيل شكل مى باشد
و كاربرد حوض هاى بيضوى شكل در باغ هاى ايران را براى اولين بار در دوره ى قاجار مى بينيم.
نكته اى كه در مورد باغ هاى ايرانى در دوره ى مختلف تاريخى به
خصوص دوره ى قاجار رعايت شده، پرهيز از بيهودگى و درون گرا بودن باغ ها میباشد كه
از ويژگى هاى مهم باغ هاى ايرانى به شمار میرود، رواج حوض بيضى
شكل نيز خاص دوره ى قاجار و تحت تأثيرمعمارى غرب است.
پل ها
پل هاى ساخته شده در دوره ى قاجار از لحاظ طرح و سبک كلى
به خصوص در به كار گيرى دهانه ى طاق هاى ضربى، آب برها (موج-شكن) و
كانو ها از معمارى پل هاى دوره ى صفوى تأثير پذيرفته است.
ولى از لحاظ زيبايى، ظرافت، تزيينات و استحكام به كار رفته در پل هاى
دوره ى قاجار به پل هاى دوره ى صفويه نمى رسد، چرا كه اوج هنر پل سازى
ايران در دوره ى صفويه است كه اوج آن را مى توان در پل خواجو و سى و سه پل اصفهان دانست.
از جمله پل هاى ساخته شده در دوران قاجار میتوان به پل هاى باقر آباد ورامين،
پل نيو اردبيل، پل هاى وينار و مزرعه ى تبريز، پل ساروق تكاب و پل خاتون خوى اشاره نمود.
گرمابه ها
معمارى حمام ها در دوره ى قاجار به طور كلى ادامه ى معمارى گرمابه هاى
دوره ى صفوى است. دوره ى اوج و رونق معمارى حمام ها مربوط به دوره ى
صفويه است، از جمله مى توان به حمام گنجعلى خان و حمام خسرو آقا اشاره نمود.
در دوره ى قاجاریه نيز حمام هاى باشكوهى ساخته شده است، از جمله حمام ابراهيم خان
را مى توان نام برد؛ در باب چگونگى طرح و معمارى اين گرمابه ها ابن اخوه آورده است:
بدان كه اثر طبيعى گرمابه، گرم شدن به وسيله ى هواى آن و خيس شدن به وسيله ى
آب آن است؛ سراى اول خشك كننده و خيساننده و سراى دوم گرم و نرم كننده
و سرانجام سراى سوم گرم وخشك كننده است.
بازارها
ساخت بازار در معمارى ايران داراى سابقه ى چند هزار ساله میباشد.
بازار هاى دوره ى قاجار ادامه ى سبک و شيوه ى معمارى دوره ى
قبلی یعنی صفوى است و تنها نوآورى آن را مى توان در ساخت تيمچه و جام خانه دانست.
از ديگر ساخت و سازهايى كه در دوره ى قاجار صورت گرفته؛
معمارى قهوه خانه ها، يخچال ها و تيمچه هاى موجود در
بازار (مانند تيمچه ى امين الدوله ى كاشان) و ستون هاى به كار برده شده در اين دوره است.
معماری دوران قاجار با معماری دوران زندیه چه تفاوت هایی داشته است؟
معماری دوران زندیه با معماری دوره قاجاریه خیلی بهم نزدیک اند
طوری که در دوران قاجار تخت مرمر را که می سازند،
«آقا محمدخان» دستور می دهد به شیراز بروند و
قصر وکیل را ویران کنند و تمام اجزا و تزیینات آن را به آن جا بیاورند و نصب کنند.
ستون ها و درهای خاتمی که در تخت مرمر می بینید مربوط به همان دوران است.
در زمان قاجار ما آینه کاری های زیادی می بینیم که در زمان زندیه خیلی کمتر استفاده می شده است.
کاشی کاری را که ابتدا در هر دو دوران داشتیم ولی نوع آن فرقی می کرده است.
مثلا در زمان قاجار رنگ «زرد» رنگ شاخص کاشی های آن دوره بوده است.
یعنی شما با دیدن رنگ زرد در کاشی می فهمید که این کاشی قاجاری است.
در حالی که رنگ شاخص کاشی در دوره زندیه «صورتی» است.
ولی از لحاظ ظرافت کاشی ها در دوره قاجار، طراحی آنها کمی ضعیف تر می شود.
البته مواردی را داریم که خیلی خوب هم کاشی کاری شده اند، مثل
مسجد «سپه سالار» که کاشی کاری قاجاری با کیفیت و ظریفی دارد.
کاشی کاری هفت رنگ شمس العماره خیلی کیفیت عالی ندارد.
ولی حجاری های دوره قاجار بسیار عالی بود و حجارهای قابلی داشتند.
البته از قبل هم حجاری در ایران بود، و کسانی بودند که این کار را می کردند،
اما در دوره قاجار، به خصوص ناصرالدین شاه هنرمندان بسیار خوبی
در بخش حجاری وجود داشتند و خیلی ظریف و عالی کار می کردند.
منفکر می کنم برجسته ترین هنرمندان آن زمان که
روی ابنیه ها کار می کردند حجارها بودند.
در کنار حجارها، هنرمندان خوبی هم بودند که
روی چوب خاتم کاری و معرق کاری می کردند.
اینها جزو هنرهای بسیار خوب زمان قاجار بود.
در کنار آینه کاری گچ بری هم در کاخ شمس العماره استفاده شده است.
نقاشی های بسیار خوبی هم از آن زمان به جا مانده است که
در زمان قاجار صورت می گرفته و بسیار عالی بودند.
چگونگی روند نفوذ هنر معماری اروپائیان به ایران
معماری معاصر ایران در دوره قاجار متاثر از معماری اروپائیان بود.
از دوران صفویه که دولت عثمانی به دشمنی با اروپا و ایران پرداخت،
توجه اروپائیان به ایران به عنوان نیروی متخاصم عثمانی جلب شد.
تقویت ایران به نفوذ اروپائیان انجامید و تعامل فرهنگی و هنری در پی داشت.
حتی نقاشانی به ایران آمدند ولی هیچگونه ساختمانی در ایران بدست
آنها ساخته نشد و با وضع مطلوبی این بده بستان صورت گرفت.
در زمان فتحعلیشاه خصوصا در طی جنگهای 30 ساله با روسیه تزاری،
بسیاری از مورخین و فلاسفه معاصر ایران بر این عقیده اند که آنچه لرزه بر ارکان
جامعه ایران وارد نمود و ما را از خود بیرون آورد و باعث شوک شدید فکری
در ما گردید ، مواجهه قهر آمیز ما با تجهیزات مدرن بود.
در حالیکه فتحعلیشاه هنوز در بی خبری و غرور خود به سر می برد عباس میرزا که
خود در جنگ درگیر بود به ضعف و عقب ماندگی فنی و علمی ایران پی برد.
ابتدا از راس هرم حکومتی و بعد روشنفکران اراده بر این شد که انتقال وجوه مختلف مدرنیته به ایران انجام شود.
در نتیجه انتقال نیروی انسانی از ایران به اروپا و بالعکس بدین منظور به وجود آمد.
انتقال فرهنگ و هنر اروپائی از طریق این رفت و آمدها پدیدار گشت
و اینطور تصور شد که ظواهر فرهنگی می تواند این نقیصه را جبران کند.
این روند در زمان ناصرالدین شاه روشی معمول گشت.
حتی مراجعه کنندگان به فرنگ کارت پستالهائی که از معماری غربی داشتند
را جهت ساختن به معماران ایرانی جهت الگو برداری سفارش می دادند.
سفرهای ناصرالدین شاه به فرنگ و مواجهه با ساختمانهای
آنجا مانند برج ایفل وی را به شگفتی وا می داشت.
معمارانی به ایران و ایرانیانی برای تحصیل معماری به اروپا رفتند.
این روند تا کنون ادامه دارد وبرای بعضی ها کارت پستالهای آن دوره
مجلات کنونی معماری هستند که از آنجا به ایران می آید.
تا آغاز دوره سلطنت ناصرالدین شاه هیچگونه
اثر مهمی از معماری فرنگی دیده نمی شود.
ولی در پایان این دوره بیشتر ساختمانها به این
سبک ساخته می شد و از افتخارات محسوب می گردید.
بطوریکه اعتمادالسلطنه در توصیف عمارت شمس العماره در کتاب ماثرالاثار چنین می نویسد :
کوشک معروف به شمس العماره; از عظایم آثار این شهریار و
امتیازاتش بر جمیع ابنیه تهران (وبلکه ایران) اظهر من الشمس است و مشتمل بر طبقات پنجگانه است.