مسجد ایاصوفیه استانبول را به عنوان تصویری معروف از این شهر در ذهن دارند و بسیاری ایاصوفیه را نماد ترکیه می دانند. مسجد ایا صوفیه  که در منطقه سلطان احمد (مرکز شهر) قرار دارد، با قبه ها و مناره های بلندش، در تمام روزهای سال گردشگران و توریستها را به خود جذب می کند. ایاصوفیه که 1500 سال پیش به عنوان کلیسای بزرگ امپراتوری بیزانس ساخته شد و کلیسای هاجیا صوفیا نام گرفت، 900سال بعد، با فتح استانبول توسط نیروهای عثمانی، به دستور پادشاه عثمانی به مسجد تبدیل شد. اما این پایان کار نبود و با روی کار آمدن آتاتورک در ترکیه و اعلام رسمیت کشور جمهوری ترکیه به جای امپراتوری عثمانی،  مسجد ایاصوفیه در ترکیه به موزه ایاصوفیه تبدیل شد. 

تاریخچه مسجد ایاصوفیه

از روم تا بیزانس

دیوکلسین، قلمرو وسیع امپراتوری روم را به دو بخش شرقی و غربی بین خود و فرماندهان هم‌طرازش تقسیم و عملا اضمحلال امپراتوری قدرتمند روم را نادانسته پی‌ریزی کرد. پس از آن کنستانتین، شهر باستانی بیزانس را دوباره ساخت و کنستانتسنوپل (قسطنطنیه) نام گرفت. این شهر به‌طور شگفت‌انگیزی در سرنوشت شهر روم، مرکز امپراتوری، موثر واقع و با تضعیف قدرت امپراتوری روم، کشور روم به دو بخش شرقی و غربی تقسیم شد. بدین طریق امپراتوری روم شرقی (بیزانس) شکل گرفت. فرمانروایی بیزانس به دست امپراطور آرکادیوس افتاد که شهر بیزانس (استانبول امروزی) را با همان نام قدیمی‌اش پایتخت خود قرار داد.

بیزانس، شهر بندری مهمی بود. این شهر به‌دلیل قرارگیری در منطقه‌ای که کوتاه‌ترین مسیر غرب به مشرق زمین بود، اهمیت تجاری خاصی داشت و از تمدن چشم‌گیری برخوردار بود. ساکنان آن دارای سنت‌های پابرجایی بوده‌اند؛ به‌طوری که سلطه دیگران را به دشواری پذیرا می‌شدند. مثلا یکی از حکم‌رانان هوادار اسپارت که در سال ۴۰۵ قبل از میلاد بر این شهر تحمیل شد، پس از ۱۶ سال مقاومت از شهر بیرون رانده شد.

بیزانس شهری بود با ویژگی‌های اقتصادی سیاسی و فرهنگی خاص که ابزارهای لازم را فراهم می‌آورد تا با فرهنگ و ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی سرزمین‌های مجاور آشنا شود. از این راه بیزانس آثار هنری را به جهان عرضه کرد که علاوه بر برخورداری از اهمیت جهانی، از سنت‌ها و فرهنگ‌های بومی و منطقه‌ای مایه می‌گرفتند. این شهر به‌عنوان مرکز حکومتی به بزرگی امپراتوری روم، به تمدن‌های روم و یونان در غرب، بابل، ایلام، اورارتو، هیتی و ایران از شرق دسترسی داشت و به همین دلیل بسیاری از پژوهشگران معتقدند که هنر و معماری بیزانس بی‌تاثیر از هنر و معماری مشرق زمین نیست. هنر بیزانس، هنری است که تجلی‌گاه جهان مسیحیت است. در هنر این دوران همچون سایر نحله‌های هنری، تاثیرات شیوه‌های بیان اعصار گذشته استمرار دارد.

وجه تسمیه مسجد ایاصوفیه

مسجد ایاصوفیه استانبول در بخش اروپایی استانبول و در میدانی با همین نام قرار گرفته است. این منطقه پر از جاذبه‌های توریستی، هتل‌ها و مراکز خرید بوده و بازدید از آن امکان گردشی کامل و به یادماندنی را برای شما به ارمغان می‌آورد. مسجد ایاصوفیه استانبول با نام‌های هاگیا صوفیا و حاجیا صوفیا نیز شناخته می‌شود و در طول زمان به اسم‌های مختلف خوانده شده است. ایاصوفیه در واقع از اسم یونانی هاگیا صوفیا به معنای حکمت خدا یا کلیسای حکم گرفته شده است. بنابراین می توان گفت نام دیگر مسجد ایاصوفیه، هاگیا صوفیا یا حاجیا صوفیا می باشد.

بازسازی مسجد ایاصوفیه

 تا پیش از ساخت کلیسای جامع سیویل، مسجد ایاصوفیه بزرگترین کلیسای جهان بوده است. جالب است بدانید مسجد ایاصوفیه  یا حاجیا صوفیا یا هاگیا صوفیا تا به امروز سه بار از نو ساخته شده است و کاربری و ظاهر آن در زمان های مختلف متفاوت بوده است. در واقع مسجدی که هم اکنون وجود دارد ظاهری کاملا متفاوت با بنای اولیه آن دارد.

کلیسای اول

دقیقا در محل کنونی مسجد ایاصوفیه، کلیسایی به نام کلیسا اعظم به دستور امپراتور کنستانتین دوم در نزدیکی کاخ اعظم ساخته شد. اما به دلیل اختلاف و شورش هایی که در سال ۴۰۴ میلادی پیش آمد این کلیسا که از جنس چوب بود به طور کامل در آتش سوخت و اثری از آن باقی نماند.

کلیسای دوم

در سال ۴۰۵ میلادی ساخت بنای جدید کلیسا به دستور تئودئوس دوم کلید خورد و در سال ۴۱۵ افتتاح شد. بنای این کلیسا نیز شاهد شورشی دیگری بوده که در طی آن، آسیب هایی برداشت و تخریب شد. البته برخی از بقایای کلیسای دوم مانند مجسمه دوازده بره که نماد دوازده حواری بود، هنوز در حیاط موزه ایاصوفیه نگهداری می شود.

کلیسا سوم (مسجد جامع ایاصوفیه)

بعد از تخریب کلیسای دوم، سومین بنایی که در این مکان ساخته شد همان مسجد ایاصوفیه امروزی است که در سال ۵۳۲ میلادی، ژوستینین یکم تصمیم به ساخت کلیسای بزرگتری گرفت. ژوستینین یکم برای طراحی مسجد ایاصوفیه صومعه سرا دستور به جمع آوری بهترین مواد از سراسر امپراتوری، از جمله سنگ آذرین از مصر، سنگ مرمر سبز از تسالی و سنگ های زرد از سوریه را داد. ساخت این کلیسا حدود ۵ سال طول کشید و سرانجام در سال ۵۳۷ افتتاح شد. در آن زمان این بنا به عنوان کلیسای ایاصوفیه نامگذاری شد.

سپس به دلیل زلزله هایی که در سال های ۵۵۳،۵۵۷ و۵۵۸ رخ داد، سقف و گنبد مسجد ایاصوفیه تخریب شد. پس از بازسازی گنبد این کلیسا با ارتفاع بیشتری ساخته شد. در قرن ۱۵ میلادی با حمله سلطان محمد فاتح عثمانی به قسطنطنیه، این شهر توسط او تسخیر شد و نام آن را به اسلامبول تغییر داد همچنین کلیسای ایاصوفیه به مسجد ایاصوفیه تغییر کاربری داد.

در طی حکومت سلاطین بعدی بخش های مختلف دیگری به نمای مسجد ایاصوفیه اضافه شدند و به مرور زمان و با تشکیل جمهوری ترکیه، نام اسلامبول به استانبول تغییر پیدا کرد. سیر تبدیل مسجد ایاصوفیه به موزه نیز به دستور آتاتورک در سال ۱۹۳۵ انجام شد و از آن پس به محلی برای بازدید گردشگران تبدیل شده است.

شهر استانبول همچون امروز به دلیل قرارگیری در منطقه‌ای که کوتاه‌ترین مسیر غرب به مشرق زمین بود، اهمیت تجاری خاصی داشته و از تمدن چشم‌گیری برخوردار بوده است. وجود فرهنگ کهن و عمیق مردم و اقتصاد قوی باعث شکل گیری و ساخت سازه‌های ماندگار همچون مسجد ایاصوفیه در این شهر شده است.

عظمت و شکوه مسجد ایاصوفیه

فرهنگ بومی و سنت ملل مختلف را می‌توان در یادگار‌های بیزانس به چشم دید. این شهر منحصر به فرد با بسیاری از ملت‌ها از امپراطوری بزرگ روم تا ایران در ارتباطی تنگاتنگ بوده است و به همین دلیل هنر و معماری بیزانس متاثر از معماری مشرق است. هنر و معماری که به عنوان نمادی از مسیحیت شناخته می‌شود. تا زمانی که شهر بیزانس یا همان استانبول امروزی به دست عثمانی‌ها تصرف شد، سلطان محمد دوم دستور داد تا کلیسا به مسجد ایاصوفیه استانبول تغییر کاربری داده شود.

در زمان مراد سوم نیز محراب و مناره مسجد در عظمت و شکوهی مثال زدنی ساخته شد. بعدها و در زمان مراد چهارم، مصطفی چلبی آیاتی از قرآن را روی دیوارها و سقف ها نوشت. با وجود این نوشته‌ها و لوحه‌هایی که به اسم‌های الله، محمد، ابوبکر، عمر، عثمان، علی، حسن و حسین نوشته شده است، مسجد ایاصوفیه استانبول به طور کامل از حالت کلیسایی خود خارج شد. از زمان آغاز جمهوری ترکیه نیز این محل کهن به عنوان موزه استفاده می‌شود.

معماری مسجد ایاصوفیه

بنا با کار ۱۰ هزار کارگر در طول پنج سال و تحت نظر ۱۰۰ استاد باشی تکمیل شد و به تاریخ ۲۷ آرالیک ۵۳۷ افتتاح شد. این کلیسا نخست کلیسای بزرگ نام گرفت. پس از فتح استانبول، سلطان محمد دوم دستور داد کلیسای ایاصوفیه را به مسجد تبدیل کنند. سلیمان اول دستور داد نقاشی‌ها و نگارگری‌های داخل ایاصوفیه را بپوشانند تا نماز جمعه در آنجا خوانده شود.

سلیم دوم به معمار سنان دستور داد که ایاصوفیه را مرمت کند.در زمان مراد سوم، مناره و منبر و محراب به ساختمان ایاصوفیه افزوده شد. در زمان مراد چهارم، آیاتی از قرآن به خط مصطفی چلبی در دیوارها و سقف ایاصوفیه نگاشته شد؛ علاوه بر این لوحه‌هایی دور تا دور سقف ایاصوفیه نصب شد که در آن نام الله، محمد، ابوبکر، عمر، عثمان، علی، حسن و حسین نوشته شده بود. این لوحه‌ها در زمان سلطنت عبدالمجید با الواح مدوری که به خط ابراهیم افندی نوشته شده بود، جایگزین گردید. پس از اعلام حکومت جمهوری در ترکیه و به قدرت رسیدن آتاترک، ایاصوفیه به موزه تبدیل شد و تا امروز به همین شکل باقی مانده‌است. ارتفاع گنبد بزرگ این مسجد از سطح زمین ۵۵ متر و قطر آن ۳۱ متر می‌باشد که بوسیله ۴۰ پشت‌بند بزرگ و روی چهار ستون اصلی سوار شده‌است.

موزه ایاصوفیه

در سال ۱۹۳۵ نخستین رئیس جمهور ترکیه و پدر جمهوری ترکیه مصطفی آتاترک، این بنا را به موزه تبدیل نمود. فرشها برداشته شدند و برای اولین بار در چندین قرن کف مرمر ساختمان با جلوه خاص خود نمایان گردید. همچنین گچ روی موزائیک‌ها با زحمت بسیار زیاد توسط متخصصین کنده شدند.

معماری درونی

ایاصوفیا یکی از بارزترین و زیباترین نمونه‌های باقی مانده معماری دوره بیزانس است، یکی از با ارزشترین هنرهای موجـود در این بنا دکوراسیون داخلی با موزائیک و ستونهای مرمر آن است، این معبد با چنان شکوه و زیبائی ای دکور شده بود که جاستینیان‌ها (Justinian) اظهار داشتند، «سولومان، ما با ساخت این بنا از شما جلو افتادیم». جاستینیان خودش ساخت این کلیسای جامع را دقیقاً دنبال نموده و زیر نظر داشت و بزرگترین کلیسای زمان خود بوده و این امر برای ۱۰۰۰ سال واقعیت داشت تا این که کلیسای جامع در سیویل (Seville) اسپانیا ساخته شد.

کلیسای جاستینیان در یک زمان هم یک دستاورد بی نظیر معماری روزگار باستان و هم یک شاهـکار معماری عرصه بایزنتاین بود. اثرات ساخت چنین بنای باشکوهی چه از نقطه نظر معماری و همچنین علم العبادات به زودی در تمامی فرهنگها منجمله ارتودکس شرقی، کاتولیکهای رومی و بالاخره بر دنیای اسلامی غیرقابل انکار است. بلندترین ستونهـا بین ۱۹ تا ۲۰ متر ارتفاع و حداقل ۵/۱ متر قطر دارند. آنها از سنگ گرانیت ساخته شـده و بزرگترین آنها وزنی در حدود ۷۰ تن دارند. به دستور جاستینان ۸ ستون ساخته شده در کورنیت یونان (Cornit) که در بعلبک لبنان (Baalbek) قرار داشتند، برداشته شده و جهت استفاده در ایاصوفیا به محل احداث منتقل شدند.

فضای وسیع داخلی دارای سازه‌ای بسیار پیچیده‌است. سالن اصلی کلیسا توسط گنبدی مرکزی با شعاعی ۲۴/۳۱ متری و ارتفاع ۶/۵۵ متری پوشیده شده‌است. این گنبد به نظر می‌رسد با یکسری سقف‌های متوالی حاوی ۴۰ پنجره کمانی در زیر آن بدون وزن در فضا قرار گرفته‌است. وجـود این پنجره‌ها باعث ورود سیل وار نور از همه طرف به داخل سالن می‌گردد.

با توجه به ترمیمات متعدد گنبد در طول قرنهـا به نظر می‌رسد که گنبد حالت دایره‌ای کامل خود را از دست داده و بیشتر به یک بیضی می‌ماند که شعاع آن در نقاط مختلف بین ۸۶/۳۰ تا ۲۴/۳۱ متر می‌باشـد. گنبد بر روی طاسچه‌های قرار گرفته تا ۴ بخش مقعر (واگرا) مستطیلی که مشکل قرار گرفتن پایه مدور گنبد بر روی یک پایه مستطیلی را حل می‌نماید. وزن عظیم گنبد ایا صوفیا از طاقچه‌ها عبور کرده و به ۴ موج شکن تا ستون در گوشه‌های سالن منتقل می‌شوند. در بین این ۴ ستون، گنبد به نظر می‌رسد که بر روی ۴ قوس عظیم شناور گردیده‌است.

این قوسها در زمان اوتمن‌ها (Ottoman) زیر نظر معمار معروف سینان (Sinan) با استفاده از تعدادی آرماتور مستحکم گردیده بودند. در انتهای بخش غربی (ورودی) و شرقی (محل عبادت) فضاهای موجود در قوسها دارای نیمه گنبدهائی می‌باشند،که خود آنها بر روی سازه‌های شبیه به گنبدهای دیگری قرار گرفته‌اند. همه این گنبدها و شبهه گنبدها به ترتیبی که در کنار هم قرار گرفته‌اند باعث بوجود آمدن فضای مستطیلی و دراز درونی می‌گردند که گنبد اصلی شامل تاجی بر روی همه آنها قرار گرفته‌است. تمام سطوح داخلی ساختمان با استفاده از سنگ مرمر چند رنگ، سبز و سفید یا سنگ آذرین بنفش و موزائیک‌های طلائی پوشیده شده‌اند. ستونهای بزرگ نیز همین نوع روکش را داشته و در نتیجه براق به نظر می‌آیند.