ایران کشوری غنی از لحاظ فرهنگ و هنر است.
این کشور با تاریخ طولانی که دارد، بستر و زمینه‌ای برای رشد و توسعه‌ی هنر، فرهنگ، علم، ادبیات و … بوده است.
یکی از جلوه‌های غنای هنری در ایران، معماری کشور است.
معماری در گوشه و کنار ایران دارای ویژگی‌ها و خصوصیات منحصر به فردی بوده است.
به طوری که در هر منطقه‌ای از کشور با توجه به شرایط آب و هوایی و دیگر شرایط، معماری خاصی شکل گرفته است.
نمونه‌ی معروف این مسئله سقف‌های گنبدی در مناطق گرم و خشک است.
یکی از مناطقی که معماری زیبا و غنی داشته، استان لرستان است.
این استان از دیرباز محل زندگی اقوام ایرانی بوده است.
به دلیل همین تاریخ طولانی معماری رشد و گسترش مطلوبی یافته است. در این مقاله قصد داریم به بررسی معماری لرستان بپردازیم.
معماری بومی در استان لرستان
انسان همواره به دنبال آن بوده تا سرپناهی مناسب و امن برای خود بیابد.
به همین دلیل است که خانه‌ها در هر منطقه‌ی اقلیمی ویژگی‌های خاص خود را دارند.
همچنین نوع مصالح برای ساختمان سازی که در هر منطقه وجود دارد هم در نوع معماری هر منطقه تاثیر دارد.
البته امروزه به دلیل گسترش یافتن تجارت و بهبود حمل و نقل، این مسئله چندان مطرح نیست.
با توجه به اینکه استان لرستان در منطقه‌ی آب و هوایی سرد و پر بارش قرار گرفته است، ویژگی‌هایی را برای معماری لرستان می‌توان برشمرد.
معماری و چیدمان فضاهای خانه
در معماری سنتی لرستان، طراحی غالب خانه‌ها به گونه‌ای است که حیاط مرکزی دارد.
یعنی حیاط در وسط خانه قرار می‌گیرد و بقیه‌ی فضاها دور حیاط بنا می‌شوند.
قسمت شمالی خانه‌ها در زمستان آفتاب می‌خورد. بنابراین اتاق‌های شمالی بزرگتر ساخته شده و بیشتر برای زندگی استفاده می‌شدند. البته باید ذکر کرد که معمولا از اتاق‌های چندان بزرگ در منطقه‌ی لرستان استفاده نمی‌شده است.
چرا که گرم کردن این اتاق‌ها مشکل است. اتاق‌های جنوبی که آفتاب رو نبودند را معمولا به فضاهایی مانند انباری اختصاص می‌دادند.
خانه آخوند ابو
این خانه یکی از خانه‌های زیبا و به نسبت بزرگ موجود در بافت قدیم شهر خرم‌آباد است که در
محله درب باباطاهر (در بوطار) و گذر معروف آن کوچه باباطاهر قرار دارد؛ این اثر مربوط به دوره اواخر دوره
قاجار و اوایل پهلوی اول و متعلق به شیخ ابوطالب قاضی به آخوند ابوطالب (آخوند ابو) معروف است
قاضی‌های خرم‌آباد از خاندان‌های قدیمی شهر محسوب می‌شوند که از اوایل دوره قاجار در لرستان منصب
قضاوت داشته‌اند؛ خانه معروف به قاضی در دو جبهه مسکونی شمالی و جنوبی به مساحت تقریبی 730 مترمربع ساخته‌شده و جبهه شمالی بنا که جبهه اصلی بنا است در دوطبقه احداث و فضاهای اصلی خانه را در خود جای‌داده است و جبهه جنوبی آن نیز شامل چند اتاق، مطبخ، راهرو، سردر و هشتی زیبای خانه است؛ این بخش از خانه در یک طبقه کوتاه‌تر از جبهه اصلی بنا احداث‌شده که سبب تابش نور خورشید در زمستان به میانسرا (حوش یا قلا) و جبهه جنوبی می‌شود.
خانه قاضی یا آخوند ابو با شماره 2432 ثبت‌شده و در جبهه غربی قلعه فلک الافلاک، 12 برجی پایین‌تر از سازمان
نظام‌مهندسی، انتهای بن‌بست قاضی قرار دارد که از آن به‌عنوان موزه صنایع‌دستی و هنرهای سنتی لرستان استفاده می‌شود.
نمای خانه تمام از آجر ساخته‌شده و تزیینات آجری بیشتر به‌صورت خفته‌و راسته ساده و خفته‌وراسته برجسته
است و در رخ‌بام بنا از آرایه‌های اجری مرسوم به زبان‌گنجشکی و در سقف فضاهای طبقه همکف از تزئینات خفته‌وراسته استفاده‌شده است؛ خانه قدیمی قاضی به لحاظ دارا بودن دوره معماری قاجار یکی از نمونه‌های بارز این دوره در خرم‌آباد است.
خانه کشفی
این خانه در محله حکیم‌آباد و در کوچه‌ای به نام کشفی در سراشیبی معروف به کوچه کشفی و بناری آقا محمود قرارگرفته و یادگاری ارزشمند از خانه‌های تاریخی مربوط به دوره قاجاری است.
این خانه متعلق به شخصی به نام سید محمود کشفی با مساحت 192 متر وزیر بنای 108 مترمربع در یک جبهه‌ی اصلی در دوطبقه با محوریت شرقی -غربی ساخته‌شده است؛این بنای تاریخی از شمال و شرق به خانه‌های موجود در بافت قدیم محله از دو جهت دیگر متصل به گذر و ورودی بنا نیز در جبهه جنوبی بنا واقع‌شده است.
ابعاد خانه در جهات چهارگانه باهم برابر نیستند و کشیدگی ضلع شمالی زمین را به‌صورت یک ذوزنقه درآورده و این ناهمگونی در جبهه مسکونی خانه حل‌شده است؛ در طبقه همکف مجموعه پله و فضای پیوسته زیر آن در مرکز قرار گرفته که نقش ارتباط‌دهنده فضاهای این مجموعه را به عهده‌دارد و اضافه بر آن چهار روزن کوچک در ارتفاع پله‌ها مکان‌یابی شده که نور کمی به فضای زیر پله که راهروی ارتباطی بین دو اتاق است، می‌تابد
نمای خانه ترکیبی است از آرایه‌های آجری (خفته‌وراسته) و (زبان‌گنجشکی) که در ترکیب با پنجره‌های چوبی و ارسی، نقوش و شیشه‌های رنگی نمای زیبا و منحصربه‌فردی را ایجاد کرده است.
موقعیت خاص قرارگیری پنجره‌های این خانه روزگاری چشم‌انداز بدیعی به باغات جنوب شهر و کوه‌های روبه‌روی آن و مجموعه تاریخی قلعه فلک الافلاک داشته که اکنون نیز می‌توان از لابه‌لای سازه‌های جدیدی به گوشه‌های از این چشم‌اندازها چشم گشود.
خانه چاغروند
این خانه یا پورابوالقاسمی به مساحت 219 مترمربع مربوط به دوره قاجار است که به شماره 11681 ثبت‌شده است؛ این خانه در جنوب غربی قلعه فلک الافلاک جنب بنای تاریخی باباطاهر به‌عنوان خانه صنایع‌دستی واقع‌شده است.
چاغروند باارزش تاریخی متعلق به شخصی به نام کربلایی کریم چاغروند از خاندان معروف چاغروندهای خرم‌آباد بوده که حدود 70 سال پیش توسط شخصی به نام پورابوالقاسمی خریداری می‌شود.
این خانه که در محله باباطاهر (در بوطار) در مجاورت ضلع جنوبی آرامگاهی به همین نام و روی مسیر عبور قدیمی‌ترین نهر آب‌رسانی شهر مرسوم به گرداب (گرداو) واقع‌شده است.
محور کلی بنا و زمین ناهمگون و البته کوچک آن به شکل شرقی و غربی است که اتاق‌های واقع در جبهه شرقی خانه در دوره قاجار و جبهه اصلی خانه در غرب و در روزگار پهلوی اول ساخته‌شده است.
خانه تاریخی چاغروند در بخش‌هایی از اضلاع شمال و غربی به محوطه پیرامونی آرامگاه باباطاهر و از سایر جهات متصل به خانه‌های اطراف است، فضاهای جبهه اصلی خانه در طبقه همکف عبارت‌اند از سردر و دالان ورودی و اتاق دو دری و طبقه اول این بخش هم به صورت دو اتاق دو دری به‌هم‌پیوسته است.
صرف‌نظر از بازی استادانه معمار بنا با سطوح در حجم و در بخش‌های مختلف بنا بخش مهمی از اهمیت و ارزش تاریخی و معماری این خانه مربوط به دسترسی مستقیم به سامانه “پار یاب شهری” آن است که در کل بافت قدیم خرم آباد تعداد کمی از خانه‌ها دارای چنین مزیتی بوده‌اند.
در مجاورت ضلع جنوبی این بنا خانه اعیانی بزرگی متعلق به معین‌السلطنه چاغروند حاکم وقت لرستان در اوایل پهلوی وجود داشته که امروزه اثری از آن وجود ندارد.
حمام گپ
این حمام (حمام آسیا) یکی از بناهای تاریخی دوره صفویه است که در خرم‌آباد، میدان گپ و در مجاورت خیابان حافظ واقع شده است، این بنای تاریخی که خرداد ماه سال 18 با شمارهٔ ثبت 2357 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است بخش اصلی آن بر روی چهارستون سنگی قرار گرفته است و به وسیله چند پله ارتباطی از خیابان مجاور (خیابان حافظ) به سربینه مرتبط می‌گردد که در حدود سه متر از سطح خیابان پائین‌تر است.
معماری پشت بام ساختمان‌ها
برخلاف مناطق گرم در مناطق سرد، بام را به صورت شیب‌دار یا مسطح می‌سازند تا بیشترین سطح ممکن در تماس با نور خورشید باشد و گرما را جذب کند. همچنین به دلیل پر بارش بودن منطقه‌ی لرستان، استفاده از سقف شیب‌دار باعث می‌شود تا برف راحت‌تر آب شود و آسیبی به ساختمان وارد نشود. از طرفی باران هم به سادگی از سقف پایین می‌ریزد.
استفاده از ایوان در معماری لرستان
در این منطقه معمولا خانه‌ها دارای ایوان بوده‌اند. ایوان‌هایی که مسقف بوده‌اند و ستون‌هایی در برابر آن‌ها وجود داشته است.
وجود ایوان باعث می‌شود تا سرمای شدیدی که در این مناطق وجود دارد دیرتر و ملایم‌تر به قسمت‌های داخلی خانه نفوذ کند.
استفاده از دیوارهای قطور
همانطور که گفته شد؛ لرستان در منطقه‌ی آب و هوایی سرد قرار دارد. بنابراین تلاش افراد در معماری آن بوده تا گرمای داخل فضا حفظ شود و سرمای بیرونی هم به داخل نفوذ نکند. در همین راستا در معماری لرستان از دیوارهای قطور استفاده می‌کردند.
معماری لرستان در آینه‌ی آثار تاریخی
قلعه‌ی فلک الافلاک
بدون شک معروف‌ترین اثر تاریخی استان لرستان قلعه‌ی فلک الافلاک است که در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
این اثر تاریخی و شاهکار معماری آوازه‌ای جهانی دارد.
اگر از این مکان بازدید کرده باشید یا عکس‌های آن را دیده باشید، متوجه شده‌اید که بر روی یک تپه قرار دارد. زمان ساخت این بنا به دوره‌ی ساسانیان یعنی حدود ۱۵۰۰ سال پیش باز می‌گردد.
این اثر تاریخی بسیار عظیم و بزرگ است. قلعه شامل ۸ برج و دو حیاط است. هر یک از حیاط‌ها شامل ۴ برج می‌شود.
شکل حیاط‌ها مستطیلی است. در اطراف یکی از حیاط‌ها تالارهایی قرار دارد که به یکدیگر متصل هستند.
شکل کلی این قلعه به صورت هشت ضلعی نامنظم است. دیوارهای قلعه‌ی فلک الافلاک بسیار مرتفع و بلند هستند.
به طوری که ارتفاع بلندترین دیوار این اثر تاریخی چیزی حدود ۵ متر و ۲۲ سانتی متر است. فارغ از دیوارهای بلند مساحت این قلعه هم زیاد است و به ۵۰۰۰ و ۳۰۰ متر مربع می‌رسد.
عمده‌ی مصالح به کار رفته در ساختن این بنا ملات، آجر قرمز، سنگ، خشت و آهک است.
مسجد جامع بروجرد از دیگر آثار معماری لرستان
یکی از شاهکارهای معماری لرستان و ایران مسجد جامع شهر بروجرد است. گفته می‌شود این مسجد با تغییر یک آتشکده بر پا شده است. یعنی بنای اولیه‌ی مسجد، آتشکده بوده است.
به هر حال زمان برپایی مسجد را به دوره‌ی آل بویه نسبت می‌دهند.
نوع بنای مسجد تک ایوانی است. مجموعه‌ی مسجد شامل مکان‌هایی مانند حیاط اصلی، شبستان‌ها و شبستان زمستانی و گنبد خانه است. مسجد دارای دو درب است.
یکی از درب‌ها در قسمت شرقی و دیگری در قسمت غربی مسجد قرار گرفته است.
این مسجد ترکیبی از معماری اسلامی و معماری ایرانی است. مثلا گنبدخانه مثل چهارطاق‌های معروف معماری ساسانی است.
کاشی کاری‌های بنا هم مربوط به معماری اسلامی است.
به طور کل جزء اصلی تزئینات مسجد، آجرکاری است. اما از کاشی کاری و گچ بری هم به میزان محدود استفاده شده است.
در طول زمان و در دوره‌های مختلف تغییراتی در مسجد ایجاد شده و مرمت‌هایی صورت گرفته است.
مثلا تزئیناتی در دوره‌ی سلجوقیان به مسجد جامعه اضافه شده است.
نمای امروزی معماری لرستان
امروزه توجه به معیارها و استانداردهای معماری سنتی بسیار کم شده است.
دیگر در ساختمان‌ها از ویژگی‌های نام برده شده استفاده نمی‌شود. بلکه افراد و معماران رو به معماری مدرن شهری آورده‌اند. ساختمان‌های مختلف شبیه به یکدیگر ساخته می‌شوند.
خیابان‌های جدید و ساختمان‌های چند طبقه چهره‌ی جدیدی به معماری لرستان بخشیده‌اند.
افزایش جمعیت و گسترش شهرنشینی باعث شده تا به سرعت شهرها گسترش یابند و خانه‌های کوچک آپارتمانی جای خانه‌های بزرگ و سنتی گذشته را بگیرند.
عوامل گسترش شهرنشینی و افزایش جمعیت باعث پدیدار شدن حاشیه نشینی هم شده است.
به تبع حاشیه نشینی هم باعث گسترش نامنظم و غیر اصولی شهرهای استان خصوصا خرم آباد شده است.
به طور کل درست است که معماری شهر به سمت سبک‌های درن رفته است؛ اما همچنان معماری ترکیبی از بافت سنتی و مدرن است و آنچه از معماری مدرن انتظار می‌رود در لرستان دیده نمی‌شود.
ممنون که تا اینجا پست همراه فرگاه دیزاین بودید.