مقدمه ای بر معماری اقلیمی
شرایط اقلیمی هر منطقه، همواره یکی از موضوعات مهم در حوزه معماری است.
معماران برای تأمین آسایش باید عوامل محیطی و اقلیمی همچون آفتاب، باد، بارندگی و سرمای زمستان و گرمای تابستان را مدنظر داشته باشند.
در هر اقلیم، فرم ساختمان تابع شرایط اقلیمی آن منطقه است؛ مصالح و جزئیات اجرایی نیز باید به گونه‌ای انتخاب شوند
که از اقلیم و شرایط محیطی حداکثر استفاده را داشته باشند و آسایش انسان را با حداقل مصرف انرژی مهیا شود.
تقسیمات اقلیمی ایران به چهاردسته زیر دسته‌بندی می‌شوند:
- اقلیم معتدل و مرطوب (سواحل جنوبی دریای خزر)
- اقلیم سرد (کوهستان های غربی)
- اقلیم گرم و خشک (فلات مرکزی)
- اقلیم گرم و مرطوب (سواحل جنوبی)
خانه‌ها در مناطق پرباران سواحل دریای خزر، به صورت برون‌گرا، با امکان تهویه طبیعی و بام شیب‌دار ساخته می‌شوند.
خانه‌ها در مناطق بیابانی حاشیه کویر، به صورت درون‌گرا و با بام محدب و در مناطق سرد به صورت متراکم اجرا می‌شوند
و در مناطق گرم و مرطوب نیز خانه‌ها با بیشترین استفاده از سایه و کوران هوا طراحی و اجرا می‌شوند.
خصوصیات آب و هوایی اقلیم گرم و مرطوب
سواحل جنوبی ایران که به‌وسیله رشته کوههای زاگرس از فلات مرکزی جدا شده‌اند، اقلیم گرم و مرطوب را تشکیل می‌دهند.
میزان ریزش باران سالیانه بسیار اندک، رطوبت زیاد هوا در تمام فصول سال، اختلاف کم درجه حرارت
بین شب و روز، پوشش گیاهی اندک و… از جمله ویژگی‌های اقلیم گرم و مرطوب محسوب می‌شود.
طراحی معماری در اقلیم گرم و مرطوب
از مهم‌ترین اهداف طراحی اقلیمی در اقلیم گرم و مرطوب می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- کاهش دمای هوای داخلی
- محافظت از ساختمان در برابر تابش نور خورشید با ایجاد حداکثر سایه اندازی
- استفاده از جریان هوا برای ایجاد تهویه طبیعی
بافت شهری در اقلیم گرم و مرطوب
ایجاد سایه و جریان هوا دو عامل شکل‌دهنده بافت شهری و فرم بنا در اقلیم گرم و مرطوب می‌باشند.
به دلیل نیاز به سایه‌اندازی ابنیۀ مجاور و نیاز به ایجاد جریان هوا، بافتی نیمه باز در این اقلیم ایجاد شده است.
ویژگی های معماری مناطق اقلیم گرم و مرطوب
در طراحی معماری برای مناطق اقلیم گرم و مرطوب، اکثر ساختمان‌ها نیمه‌درون‌گرا هستند و اتاق‌ها در اطراف
یک حیاط مرکزی قرار دارند.
تفاوت عمده خانه‌ها با ابنیه مشابه در اقلیم گرم و خشک در این است که با وجود آن‌که ساختمان‌ها درون گرا می‌باشند
ولی ارتباط بین آنها با فضای خارج، کاملا بسته نیست و پنجره‌های بلند و مرتفع و ایوان‌های وسیع، رو به فضای
بیرون ساختمان دارند. به صورت کلی در اقلیم گرم و مرطوب ساخت بناها به صورت حیاط مرکزی و نیمه‌درون‌گرا می‌باشد.
ارتفاع اتاق در این مناطق از سایر مناطق اقلیمی ایران بیشتر است، از این جهت که گرمای هوا در فضای داخل به بالا
می‌رود و در نتیجه دمای هوا در ارتفاع پایین‌تر اتاق کاهش می‌یابد و با وجود پنجره‌های زیر سقف در دو طرف اتاق، هوای
گرم تهویه می‌شود.
ایوان در مناطق اقلیم گرم و مرطوب از سایر نواحی بزرگتر است و فضای بسیار مهمی در ساختمان محسوب می‌شود.
علاوه بر این‌که عمل تهویه در ایوان به خوبی صورت می‌گیرد و این بخش از بنا در سایه نیز قرار دارد. اغلب ایوان‌ها
دور حیاط مرکزی و همچنین در یک یا دو سمت خارج بنا ساخته می‌شوند.
مصالح مورد استفاده در اقلیم گرم و مرطوب
به دلیل گرمای زیاد و کم بودن نوسان درجه حرارت در طول شبانه‌روز، مصالح مورد استفاده در اقلیم گرم و مرطوب باید از ظرفیت
حرارتی کمی برخوردار باشد. چوب یکی از بهترین انواع مصالح در این مناطق است، زیرا حرارت را به کندی منتقل می‌کند.
البته به دلیل پوشش گیاهی اندک، در این‌گونه مناطق استفاده از چوب به ندرت صورت می‌گیرد.
مصالح مورد استفاده در بیشتر خانه‌ها خشت و آجر می‌باشد و بام‌ها کاهگلی و مسطح هستند.
در سال‌های گذشته، در برخی از شهرهای اقلیم گرم و مرطوب، برای ایجاد جریان هوا، از بادگیر استفاده می‌شده است.
ساختمان در اقلیم سرد و کوهستانی
قلیم تا آنجا که با آسایش انسان رابطه بر قرار می کند نتیجه عواملی همچونتابش آفتاب –
دمای هوا – رطوبت هوا – وزش باد و میزان بارندگی است .
الف ) تابش آفتاب
تابش اشعه خورشید به سطح زمین باعث ایجاد گرمای طبیعی می شود .
ب ) دمای هوا
میزان گرما و سرمای شطح زمین عامل اصلی تعیین کننده درجه حرارت هوای بالای آن است.
ج ) رطوبت هوا
منظور از رطوبت هوا مقدار آبی است که به شکل بخار در هوا وجود دارد, که این بخار از طریق تبخیر آب سطح
اقیانوس هاو دریا ها و همچنین سطوح مرطوبی چون گیاهان وارد هوا می شود. هر چه هوا گرم تر باشد بخار آب
بیشتری را در خود نگه می دارند . به عنوان مثال ظرفیت پذیرش بخار آب در هوایی که دمای آن ۱۸ درجه سیلسیوس
است سه برابر هوایی است که دمای آن ۲ درجه سیلسیوس می باشد . همچنین با کم شدن ارتفاع تراکم بخار
آب در هوا زیاد می شود.
شرایط اقلیمی و خصوصیات آب و هوایی
سلسله جبال البرز و زاگرس نواحی مرکزی ایران را از دریای خزر در شمال و جلگه بین النهرین در غرب جدا می کنند .
کوههایی نیز به صورت منفرد در مرکز و شرق ایران وجود …دارند از جمله کوه تفتان ، شیر کوه وکوهستان های غربی
که دامنه های غربی رشته کوههای فلات مرکزی ایران و سراسر ،کوههای زاگرس را در بر می گیرد از
مناطق سردسیر کشور به شمار می آیند
کلیات آب و هوایی این منطقه به شرح زیر می باشد:
سرمای شدید در زمستان و هوای معتدل در تابستان
اختلاف بسیار زیاد درجه حرارت هوا بین دمای شب وروز
بارش برف سنگین
رطوبت کم هوا
میانگین دمای هوا در گرم ترین ماه سال در این اقلیم بیش از ۱۰ درجه سانتی گراد و متوسط دمای هوا در سردترین ماه سال کمتر از ۳- درجه سانتی گراد می باشد
نوسانات دمایی در طی شبانه روز نیز در نواحی کوهستانی بیشتر است .
در این اقلیم دره ها در فصل تابستان بسیار گرم و در زمستان معتدل اند .
مقدار تابش آفتاب در فصل تابستان در این منطقه زیاد و در زمستان بسیار کم است .
زمستان ها طولانی ، سرد و سخت بوده و تا چند ماه از سال ، زمین پوشیده از یخ ، و بهار کوتاه مدت است و زمستان و تابستان را از هم جدا می کند.
سرما از اوایل آذر ماه شروع می شود و کم و بیش تا اواخر فروردین ادامه می یابد .
در سراسر این منطقه از آذربایجان گرفته تا استان فارس ، زمستان ها به شدت سرد می باشد
در این نواحی ، میزان بارندگی در تابستان کم و در زمستان زیاد است و بیشتر به صورت ریزش برف می باشد .
برف های پیاپی بیشتر قله ها را می پوشاند .
در ارتفاعات بالای ۳۰۰۰ متر همواره برف وجود دارد و این کوهستان ها سرچشمه رودخانه ها و قنات ها در کشور محسوب می شوند
بارش برف در نواحی شمال و شمال غربی منطقه بیش از نواحی جنوب غربی آن است علی رغم بارندگی فراوان ، رطوبت
در این اقلیم کم می باشد .
همچنین سلسله جبال غربی همانند سدی مانع از نفوذ هوای مرطوب مدیترانه به داخل فلات ایران می شوند و رطوبت
هوا را تنها در دامنه های خود نگاه می دارند .
برخلاف نواحی شمال ایران و سواحل دریای خزر که غلظت هوا به دلیل پستی زمین و بارش زیاد است در
اقلیم سرد ، این غلظت کمتر بوده و همین امر میزان استفاده از تهویه طبیعی هوا را کاهش می دهد.
معماری اقلیمی
1- ساختمان های درون گرا با حیاط مرکزی
بناهای سنتی در اقلیم سرد مانند نواحی مرکزی فلات ایران دارای حیاط مرکزی بوده و سایر قسمت ها دورتادور این
حیاط چیده می شوند .
اتاق های واقع در سمت شمال حیاط بزرگتر از سایر قسمت ها و تالار یا اتاق اصلی نشیمن خانه نیز در این سمت
حیاط واقع شده است تا از تابش مستقیم و حرارت آفتاب در فصل سرد زمستان استفاده کنند .
جبهه جنوبی ساختمان به دلیل کوتاه و معتدل بودن فصل تابستان کمتر به کار گرفته می شود .
لذا اتاق های جنوبی و اتاق های شرقی و غربی – در صورت وجود – به عنوان انباری یا فضاهای خدماتی همچون
اتاق خدمه یا سرویس های بهداشتی کاربرد دارند
برخلاف مناطق معتدل و مرطوب سواحل جنوبی دریای خزر ، خانه های این مناطق ، اغلب دارای زیر زمینی با سقف
کوتاه در پائین زمستان نشین هستند که به علت خنکی هوای آن ،در تابستان برای سکونت و آسایش ساکنان خانه به کار می رود.
2- استفاده از ایوان و حیاط کوچک در بنا
از آنجایی که در بیشتر روزهای سال در مناطق کوهستانی سرد ویا بسیار سرد است اکثر فعالیت های روزمره
در اتاق ها انجام می پذیرد . لذا ابعاد حیاط ها در این مناطق قدری .کوچکتر از نواحی فلات مرکزی ایران است
ساختمان ها در این اقلیم دارای ایوان اند ولی عمق آنها نسبت به ایوان های مناطق جنوبی کشور به مراتب کمتر
می باشد و همانند ایوان های منطقه خزر ، کاربرد نشیمن ندارند و .صرفا جهت حفظ ورودی ها ی بنا از برف و باران استفاده می شوند
نکته دیگر پائین بودن کف حیاط بناهای اقلیم سرد به اندازه ۱ تا ۱٫۵ متر از سطح پیاده روهااست تا بتوان آب جاری در
نهر ها و جویها را بر باغچه حیاط یا آب انبار واقع در زیر زمین سوار نمود و از سوی دیگر ، زمین مانند عایق حرارتی
اطراف بنا را احاطه کرده ، مانع از تبادل حرارتی بین بنا و محیط پیرامون آن و باعث حفظ حرارت درون ساختمان می شود
معماری اقلیمی
3- پلان ، فرم بنا و نحوه قرار گیری آن
در حوزه اقلیمی سرد و کوهستانی ، بناها دارای پلان و بافت متراکم می باشند .
فرم بنا باید به گونه ای باشد که سطح تماس آن را با سرمای خارج کمتر نماید تا حرارت کمتری از درون به بیرون انتقال یابد .
لذا از احجامی نظیر مکعب یا مکعب مستطیل استفاده می نمایند .
تا نسبت سطح خارجی بنا به حجم داخلی آن کاهش یابد و آن را در حداقل ممکن نگه دارد
ساختمان ها بین ۲۰ درجه به طرف غرب و ۴۵ درجه به سمت شرق و در سایه باد یکدیگر .
و خارج از سایه آفتاب هم ، در محور شمالی – جنوبی مستقر می شوند.
نوع مصالح
مصالح مورد استفاده در ابنیه سنتی در مناطق سرد و کوهستانی مانند سایر حوزه های اقلیمی از مصالح موجود در آن اقلیم است.
این مصالح باید از ظرفیت و مقاومت حرارتی خوبی .برخوردار باشند تا گرمای بنا را در فضای داخلی آن حفظ نماید.
لذا بدنه این ابنیه از سنگ ( یا چوب ، ملات کاهگل ، خشت و آجر ) و پوشش سقف و بام از تیر های چوبی و کاهگل می باشد .
از سنگ و مصالح مقاوم و سنگین برای برای پی سازی بنا استفاده می کنند و در برخی نقاط ، کرسی چینی با مصالح
سنگین جهت جلو گیری از رطوبت به کار می رود ، هر چند ابنیه این مناطق ، به طور کلی ، بر روی زمین بنا می .شوند
در این رابطه می توان از شهر جوانرود و روستاهای اطراف آن واقع در منطقه غربی رشته کوه زاگرس و در ۹۵
کیلو متری شمال غرب کرمانشاه نام برد .
معماری اقلیمی
در این منطقه ساختمانهای .سنگی ، سیمایی موزون و هماهنگ به کل بافت شهر و همچنین به بافت روستاها داده است سنگ که به وفور در این منطقه کوهستانی وجود دارد و به صورت لاشه و یا قواره در دیوارهای قطور ساختمان ها به کار می رود .
در این منطقه اقلیمی سرد و نسبتا پر باران ، بام ساختمان ها مسطح و با تیر چوبی و کاهگلی پوشیده شده است .
هر چند که بام اغلب .ساختمان ها های جدید در جوانرود دارای خرپای چوبی و پوشش شیروانی است.
طراحی خانه ها در سواحل جنوبی ایران
این منطقه شامل؛ سواحل جنوبی ایران در کنار دریای عمان و خلیج فارس هست. در این منطقه دما و رطوبت هوا بالا و نوسان
آن در طول روز و شب کم است. تفاوت دمای هوای روی خشکی و روی دریا در این منطقه باعث به وجود امدن نسیم
هایی از سوی دریا به سمت ساحل می شود. در این منطقه درطراحی خانه های سنتی سعی می کردند، خانه ها در سایه قرار بگیرند. ایوان های عریض و مرتفع از نفوذ باران به داخل جلوگیری کرده و سایه ای کامل بر روی دیوار اتاق ها ایجاد می کردند.
درنقاط نزدیک به دریا بادگیر ها، نسیم خنک دریا را به داخل خانه ها هدایت می کردند. رنگ مصالح نما روشن، جنس
مصالح سبک و ارتفاع اتاق ها بلند است. در نزدیک دریا به دلیل رطوبت زمین، خانه بر روی کرسی یا پیلوت ساخته می شدند.
ممنون که تا اینجا پست همراه فرگاه دیزاین بودید برای مشاهده ادامه پست ها به صفحه مقالات ما مراجعه نمایید.