کاخ گلستان
این کاخ یکی از آثار جهانی ایران در فهرست میراث یونسکو است که
به‌لطف معماری و تزیینات منحصربه‌فرد، محلی ایدئال برای
عکاسی و ثبت تصاویر فوق‌العاده زیبا به شمار می‌رود.
این بنای ارزشمند در سال ۱۳۳۴ در فهرست آثار ملی ايران و در سال
۱۳۹۲ در فهرست ميراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. علاوه بر این،
وقوع رخدادهای تاریخی مهم در این محل، آن را به سندی زنده از
تاریخ ایران تبدیل کرده است.
این مجموعه که از جاهای دیدنی تهران به حساب می‌آید، در بافت قدیمی شهر قرار دارد
و به‌راحتی می‌توان با وسایل حمل‌ونقل عمومی به آن دسترسی داشت و
مسحور اين همه زيبايی، تاريخ، معماری، فرهنگ و هنر ایران شد.
برای اینکه اطلاعات جامع و کاملی از کاخ گلستان به دست آورید، با این مقاله از کجارو همراه شوید.
معرفی کاخ گلستان
کاخ گلستان شامل مجموعه‌ای از بناهای تاریخی در استان تهران می‌شود که
در زمان‌های مختلفی ساخته شده است.
این کاخ به‌لحاظ معماری و ارزش آثار هنری و تاریخی‌اش، یکی از مهم‌ترین بناهای
تاریخی کشور به شمار می‌رود که در طول سال، شاهد
حضور گردشگران داخلی و خارجی است.
كاخ مذکور از بخش‌های مختلفی همچون
ايوان تخت مرمر، تالار سلام، تالار آينه، تالار سفره‌خانه، خلوت كريمخانی، تالار برليان،
عمارت بادگير، كاخ شمس العماره، تالار الماس و كاخ ابيض تشکیل می‌شود.
ایوان تخت مرمر و خلوت کریمخانی متعلق به دوران کریمخان زند، قدیمی‌ترین بناهای مجموعه گلستان هستند.
مجموعه فرهنگی و تاریخی گلستان به‌غیر از ساختمان‌های فوق که ذکر شد،
از بخش‌های مختلفی نظیر کتابخانه نسخ خطی، مرکز اسناد تصویری،
مرکز اسناد خطی، دفتر فنی، امور بین‌الملل، کتابخانه چاپی، امور فرهنگی،
امور معرفی، واحد کودک و نوجوان، واحد دفتر حقوقی تشکیل می‌شود.
جاهای دیدنی متعددی در اطراف کاخ گلستان وجود دارد که از آن
جمله می‌توان به بازار تهران، قهوه‌خانه حاج علی درویش، سبزه میدان،
خیابان ناصرخسرو، سرای روشن، کوچه مروی و دارالفنون اشاره کرد.
مساحت کاخ گلستان
کاخ گلستان از معروف‌ترین دیدنی های پایتخت است که قدمت آن به دهه‌ها
قبل از دوران قاجار برمی‌گردد و بیش از ۴۴۰ سال تاریخ را در خود جای داده است.
در حال حاضر مساحت این کاخ به ۴٫۵ هکتار می‌رسد که به‌اندازه
یک‌دهم وسعت اولیه‌اش است؛ جایی که محل سکونت پادشاهانی همچون آقا محمدخان،
فتحعلی شاه، ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه و احمدشاه قاجار بوده است.
تاریخچه کاخ
بر اساس اسناد و مدارک و همین طور سفرنامه پيترو دلاواله، تاريخچه كاخ گلستان را
به دوران شاه عباس صفوی نسبت می‌دهند؛ هرچند مهم‌ترین دوره تاریخی این کاخ به عصر
آقا محمد خان قاجار مربوط می‌شود. وی پس از غلبه بر لطفعلی خان زند،
در سال ۱۲۱۰ هجری قمری تاج‌گذاری و تهران را به‌عنوان پایتخت انتخاب کرد که
همین موضوع اهمیتی دوچندان به ارگ سلطنتی گلستان داد.
ناصرالدین شاه قاجار نیز در این کاخ تاج‌گذاری کرد و اولین پادشاه ایران بود که
سفری به اروپا داشت.
همین امر باعث شد کاخ گلستان تحت‌تاثیر معماری اروپایی دستخوش تغییرات
زیادی شود و شکل متفاوتی به خود بگیرد.
در زمان قاجار، این مجموعه به‌عنوان محلی برای حکم‌رانی و اقامتگاه سلطنتی و
همین طور تعلیم هنرمندان و معماران بود و از همین رو کاخ یادشده
در قرن ۱۹ مرکز مهمی برای تولید هنر محسوب می‌شد.
در زمان حکومت مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه و احمد شاه
قاجار هیچ تغییر خاصی در این ارگ سلطنتی اتفاق نیفتاد؛
اما اهمیت این دوره به‌دلیل رخدادهای تاریخی مهمی همچون
انقلاب مشروطه و تاثیرات آن است.
این کاخ در عصر پهلوی اول و پهلوی دوم نیز تغییراتی را به خود دید.
با این اوصاف می‌توان قدمت کاخ را بیش از چهار قرن دانست که هنوز
هم از مجموعه‌های تاریخی منحصربه‌فرد ایران به شمار می‌رود و به‌دلیل
وقوع اتفاقات مهم در آن، سندی باارزش از مهم‌ترین بخش تاریخ ایران است.
این كاخ در حال حاضر همانند عضوی نامتجانس در معماری از هم
گسيخته شهر تهران است که اطرافش را ساخت‌وسازهای بی‌هویت و جديد احاطه کرده‌اند.
تکیه دولت
تکیه دولت به فرمان ناصرالدین شاه در سال ۱۲۸۴ هجری قمری با
هزینه‌ای بالغ بر ۳۰۰ هزار تومان ساخته شد که کار ساخت آن حدود پنج سال طول کشید.
این تکیه که در ضلع جنوب شرقی کاخ گلستان و جنوب غرب شمس العماره ساخته شده بود،
از نظر معماری با تمام تکیه‌های تهران آن روزگار تفاوت داشت.
برخی محققان، معماری تکیه دولت را برگرفته از آمفی‌تئاترها
و تماشاخانه‌های غربی و برخی نیز آن را به
تقلید از طرح کاروان‌سراها و تکایا و میدان‌های ایران می‌دانند.
نمای بیرونی تکیه دولت به‌شکل منشوری هشت ضلعی بود که
در داخل به‌صورت یک استوانه بود. این تکیه سه ورودی برای آقایان، بانوان و پادشاه داشت.
پس از مشروطه و تحت‌تاثیر فرهنگ غرب و ظهور نمایش‌های جدید
در ایران، تکیه دولت رونق و ارزش خود را از دست داد.
تکیه مذکور به‌عنوان بزرگ‌ترین نمایش‌خانه کشور محسوب می‌شد که
سال‌ها متروکه ماند، تا اینکه در سال ۱۳۲۵ برای ساخت یک شعبه بانک ملی تخریب شد.
عمارت خروجی
عمارت بزرگی در ضلع شمالی شمس العماره وجود داشت که عمارت
خروجی نامیده می‌شد و باغ گلستان را به دو قسمت تقسیم می‌کرد.
کار ساخت این عمارت از زمان آقا محمدخان تا فتحعلی شاه طول کشید و از اتاق
موزه، صندوق‌خانه تالار آینه گلستان و رخت‌دارخانه سلطنتی تشکیل می‌شد.
در دوره ناصرالدین شاه با هدف ساخت موزه‌ای شبیه به کشورهای اروپایی، این عمارت تخریب شد؛
هرچند بعدها استخر بزرگی به‌جای آن احداث شد که در اوایل سلطنت پهلوی اول به شکل فضای سبز درآمد.
به باور برخی کارشناسان، نام کاخ گلستان از تالار گلستان همین
عمارت گرفته شده است که به‌تدریج به کل مجموعه اطلاق شد.
اندرون و خوابگاه ناصری
ناصرالدین شاه تغییرات زیادی در مجموعه گلستان ایجاد کرد که
یکی از آن‌ها گسترش عمارت اندرون بود.
این بنا از روی کاخ دولمه باغچه سلطان عثمانی ساخته و به خوابگاه ناصری معروف شد.
در زمان پهلوی اول برای از بین بردن این نشانه شهوت‌رانی، آن را
تخریب کردند تا محلی برای ساخت ساختمان‌های وزارت دارایی باشد.
معماری کاخ گلستان
این کاخ از یک مجموعه تاریخی تشکیل شده است که شامل
چندین کاخ و تالار سلطنتی در یک باغ می‌شود.
معماری این مجموعه با معماری ایرانی آغاز شد و سپس مراودات
تجاری، سیاسی و فرهنگی با کشورهای اروپایی منجر به تغییر و تحولاتی
مبتنی بر معماری نئوکلاسیک اروپا شد.
به همین دلیل امروزه شاهد تلفیق سبک معماری ایرانی
و اروپایی هستیم که نگاه هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کند.
یکی از بهترین نمونه‌های کاشی‌کاری را می‌توانید در این کاخ مشاهده کنید که
با مضامین مختلفی همچون اساطیری، شکار و شکارگاه،
بزم، عاشقانه، رزم و نبرد، منظره، بناهای تاریخی، پادشاهان، درباریان و کارگزاران حکومتی، مذهبی و… هستند.
در این کاشی‌کاری‌ها نیز تاثیر گسترش ارتباط با دنیای غرب و حمایت از هنر مشهود است.
حجم نمایی، سایه روشن کاری و طبیعت‌گرایی که از
مشخصه‌های بارز نقاشی غربی به حساب می‌آیند، در کنار شیوه‌های سنتی تصویرسازی ایرانی استفاده شده‌اند.
این تنها نمای بیرونی ساختمان‌های گلستان نیست که با کاشی‌کاری‌های
زیبا باعث حیرت‌تان می‌شود، وقتی وارد این بناها می‌شود،
آینه‌کاری‌های چشم‌نواز هوش از سرتان می‌برد؛ به‌خصوص در
تالار آینه که تزیینات آن بیش از هفت سال طول کشیده است.
تزیینات طلاکاری روی سنگ هم بخش دیگری از جذابیت شمس العماره و تخت مرمر را تشکیل می‌دهند
که در دوران قاجار رواج داشته است.
در این تزیینات از ورق فلزی استفاده شده است که مهارت هنرمندان طلاکوب آن روزگار را نشان می‌دهد.
استفاده از طلا در تزیینات معماری این کاخ و توجه به دوام آن،
ارزش این مجموعه را دو چندان می‌کند.
شمس العماره
شاید بتوان گل سرسبد مجموعه گلستان را شمس‌العماره دانست؛
بنایی مرتفع که از شاخص‌ترین جاذبه‌های آن است و روزگاری نماد پایتخت محسوب می‌شود.
ناصرالدین شاه در سفرهای اروپایی‌اش عاشق آسمان‌خراش‌های آن‌ها شد و از
همین رو دستور ساخت این بنا را داد تا بتواند به‌همراه زنانش به
بالای آن برود و چشم‌انداز تهران و اطرافش را تماشا کند.
این بنای پنج طبقه در سال ۱۲۸۴ ساخته شد که با ارتفاع ۳۵ متر بلندترین ساختمان زمان خود بود.
برای اولین بار در ساخت شمس العماره از فلز استفاده شد که
تحول مهمی در ساختمان‌سازی ایران به شمار می‌رفت.
علاوه بر نمای باشکوه و زیبای شمس‌العماره، تزیینات داخلی
آن از آینه‌کاری و نقاشی تا گچ‌بری باعث شگفتی هر بیننده‌ای می‌شود.
ایوان تخت مرمر
ایوان تخت مرمر یا ایوان دارالاماره یا دیوانخانه، قدیمی‌ترین بنای تاریخی کاخ گلستان از
دوران کریم خان زند است که با تزیینات زیبای گچ‌بری
، خاتم‌کاری، سنگ‌تراشی، منبت، مشبک و آینه‌کاری همچون نگینی در دل این مجموعه می‌درخشد.
ایوان تخت مرمر، قدیمی‌ترین بنای کاخ است.
زیباترین بخش ایوان، تخت مرمری است
که به دستور فتحعلی شاه ساخته شد. او در سال ۱۲۲۱ هجری قمری به سنگ‌تراشان اصفهانی
دستور ساخت تختی از سنگ مرمر زرد یزد را داد که شامل ۶۵ قطعه مرمر بزرگ و کوچک می‌شد.
طراحی تخت به‌شکلی است که تخت حضرت سلیمان را در ذهن تداعی می‌کند که
روی دوش سه دیو و ۶ فرشته یا انسان قرار دارد.
علاوه بر یک اژدها و دو شیر، ابیاتی از ملک الشعراء
در ستایش فتحعلی شاه نیز روی این تخت مرمر حجاری شده است.
محوطه کاخ
علاوه بر بناهای مختلفی که در مجموعه گلستان خودنمایی می‌کنند،
تعداد زیادی درخت و استخر و فواره نیز در اطراف این سازه‌ها به چشم می‌خورد که
فضای مناسبی برای قدم‌زدن و عکاسی به حساب می‌آید.
در واقع، کاشی‌کاری‌های رنگارنگ و چشم‌انداز زیبای هر یک از ساختمان‌ها ارزش گشت‌وگذار در محوطه کاخ گلستان را دارند.
کاخ اختصاصی
کاخ اختصاصی مجموعه گلستان شامل تالارهای سلام،
عاج، آینه، ظروف و برلیان می‌شود که در ادامه توضیح مختصری درباره آن‌ها خواهیم داد.
عمارت بادگیر
این عمارت که در ضلع جنوبی مجموعه گلستان قرار دارد، در زمان
فتحعلی شاه ساخته و در عصر ناصرالدین شاه دستخوش تغییرات زیادی شد که نتیجه آن را امروز شاهد هستیم.
علاوه بر ارسی‌ها و ستون‌های زیبا، بالاخانه‌ها، گوشواره‌ها و دهلیزهای این عمارت درخور توجه هستند.
تزیینات فوق‌العاده زیادی نیز در عمارت بادگیر به کار رفته است که از
آن جمله می‌توان به نقاشی، آینه‌کاری، گچ‌بری، منبت‌کاری و زرنگاری اشاره کرد.
جذاب‌ترین بخش عمارت، تالار شاه نشین با ۹ ارسی، ازاره‌های مرمری منقوش،
آینه‌کاری، دو ستون مارپیچ نقاشی شده، کفپوش معرق هفت رنگ،
نقاشی دیوارها و سقف است که نگاه هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کند.
وقایع تاریخی مهم در کاخ گلستان
گلستان در بسیاری از وقایع مهم و سرنوشت ساز تاریخ ایران حضوری پر رنگ داشت
و در و دیوار های قصر اتفاقات زیادی را به خود دیده اند.
اعلام پادشاهی از سوی آغا محمد خان، فتحعلی خان و سپس ناصرالدین شاه قوانلو قاجار
سه حاکم بعدی این دودمان، مظفر الدین شاه، علی و احمد شاه نیز در
همین فضا تاج گذاری کردند و خود را شخص اول کشور نامیدند.
به غیر از این اتفاقات هر چند ظاهر ارگ تغییر به
خصوص و قابل توجهی پیدا نکرد اما شاهد واقعه های سیاسی حائز اهمیتی بود.
انقلاب مشروطه یکی همین موارد به شمار می رود.
شروع به کار اولین دوره مجلس شورا ملی مورخ شعبان 1334 قمری
، برپایی مجلس موسسان برای براندازی قاجار در آذر سال 1304 شمسی و در
نهایت بر تخت نشستن پهلوی اول نیز در تاریخ 4 اردیبهشت ماه همان سال از
دیگر رویداد هایی بودند که در این کاخ اتفاق افتادند.
بعد از رضا خان، در 4 آبان ماه 1346 شمسی محمد رضا پهلوی هم در این محل تاج گذاری کرد.
انتقال استخوان های کریم خان به کاخ گلستان
شاید جالب ترین ماجرایی که درباره این فضا نقل می کنند به انتقال جسد کریم خان از
شیراز تا تهران مربوط می شود. هنگامی آغا محمد خان کشور را تصرف کرد،
برای بی حرمت کردن جنازه دشمن، در سال 1206 قمری، استخوان ها یا بنا بر روایاتی تنها سر وکیل الرعایا را به پایتخت آورد.
سپس آن را زیر قسمت نگار خانه که هر روز از آن جا عبور می کرد دفن کرد.
به عقیده او، این عمل به معنای پای مال کردن دشمن بود.
بعد ها و پس از چندین سال که پهلوی بر سر کار آمد،
به جهت جو قجر ستیزی که در بین مردم اندک اندک رایج شده بود؛
رضا خان تصمیم گرفت تا هر آنچه که سر سلسله زندیه باقی مانده را به
جایگاه اولیه آن شیراز بازگرداند.
پله ها عمارت را کندند و سپس استخوان ها را در مجمه نقره به شاه تقدیم کردند.
ثبت ملی و ثبت جهانی
در 11 بهمن ماه سال 1334 و زمان پادشاهی پهلوی اول، این شاهکار
هنر و معماری ایران با شماره 417 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.
همچنین در نشست همه ساله سازمان یونسکو که هر بار در یک کشور برگزار می شود،
درجلسه ای که کامبوج محل برپایی آن بود این کاخ ثبت جهانی شد.
سال 2007 میلادی برای مورخان و هنرمندان ایرانی با این
اتفاق خوشایند و مبارک همراه شد، زیرا پس از سال ها متخصصان یونسکو این
مجموعه را برای جای دادن در لیست آثار فرهنگی جهانی مناسب تشخیص داده بودند.