گنبد واژه ای پرتکرار و جذاب در معماری می باشد که چشم های زیادی را به سمت خیره کرده است. ما در برخی از مقالات معماریفا ازین واژه نام بردیم و حالا لازم دونستیم مقاله ای مجزا با عنوان گنبد چیست ؟ برای این موضوع جذاب بنویسیم تا شما خوانندگان و علاقه مندان عزیز را با مفهوم گنبد در معماری دقیق‌تر آشنا کنیم. خوشحال میشیم ما را تا پایان این مطلب همراهی کنید.
گنبد چیست؟
این شاهکار بی‌نظیر معماری در اصل یک پوشش ساده اما به شکل نیم کره است که معمولا برای فضاهایی با پلان مربع ای و یا دایره ای به کار می رود. البته لازم است بگوییم که گنبدها از داخل کاملا توخالی هستند و فقط دارای یک، دو یا سه پوسته می باشند. در ادامه مقاله گنبد چیست ؟ از اجزای تشکیل دهنده، مصالح و انواع مختلف گنبدها از نظر فرم با شما صحبت می کنیم.
توصیف گنبد از لحاظ معماری
بر اساس اصول معماری، گنبد دارای تعریفی خاص است:
«گنبدها دارای شکل هندسیِ چرخشی با انحنای دو جانبه هستند. در واقع، گنبدها، عناصر هندسی متقاطعی هستند که از چرخش چَفدی یا چَفتیِ (قوس‌دار) مشخص، به حول یک محور قائم به وجود می‌آیند».
در تعریف هندسی، گنبد به عنصری در یک سازه اطلاق می‌شود که از دَوَران چَفدی مشخص، حول یک محور قائم به وجود می‌آید.
با این حال، در اصطلاحات خاص معماری، گنبد، پوششی است که از دَوَران تاق بر زمینه‌ای گِرد، حاصل می‌گردد. از ویژگی‌های بارز این سازه‌ی کروی شکل، انتقال نیرو به طور متناسب در تمام زوایا و تاق‌ها و همچنین، پوشش دهانه‌های وسیعِ بدون ستون است.
تاریخچه معماری گنبد
گنبدها در بین النهرین باستان ساخته شده اند و آنها در معماری ایرانی سنتی، هلنیستی، رومی و چینی در جهان باستان و همچنین در میان تعدادی از سنت های بومی ساختمان در سراسر جهان یافت شده اند. ساختارهای آن هم در
معماری بیزانس و هم در معماری ساسانی رایج بود که به ترتیب در قرون وسطی بر سایر کشورهای اروپا و اسلام تأثیر گذاشت.
گنبدهای معماری رنسانس اروپا در اوایل دوره مدرن از ایتالیا گسترش یافت، در حالی که این عنصر معماری به طور هم زمان در معماری عثمانی استفاده می شدند. گنبد در معماری باروک و نئوکلاسیک از معماری رومی الهام گرفته است.
پیشرفت در ریاضیات، مواد و تکنیک های تولید منجر به انواع جدید گنبد شد. گنبد ها در طول قرن ها از گل و لای ، برف ، سنگ ، چوب ، آجر ، بتن ، فلز ، شیشه و پلاستیک ساخته شده اند. نمادگرایی مرتبط با آنها شامل سنت های مرده ای ، آسمانی و حکومتی است که به مرور زمان تغییر کرده اند. و درجهان مدرن می توان آنها را در بالای ساختمان های مذهبی، اتاق های قانونگذاری، استادیوم های ورزشی و انواع ساختارهای کاربردی مشاهده کرد.
گنبد در دوران ساسانیان
در دوران ساسانی گنبدسازی آنچنان رواج می گیرد و تکامل می یابد که از آن پس تا امروز پوشش گنبدی از نظر ساخت به صورت الگو و دستور العمل کلی مورد بهره برداری قرار می گیرد.
دقیق ریاضی در شکل بندی و ساختمان و با کاربست شیوه های صحیح صورت می گیرد که در همه انواع، گنبدها بدون احتیاج به گاه بست و کالبد و قالب در برابر همه نیروهای فشاری و رانشی به خوبی مقاومت می کنند، گرچه در گوشه سازی ها از اوایل دوران اسلامی تاکنون تحولاتی چند صورت گرفته است اما روش گنبدسازی در ایران همواره ویژگی اجرائی و فرهنگی خاص خود را دنبال کرده است. آنچه قابل ذکر است آنکه این ویژگی چه در شکل چه در اجرا (نداشتن قالب) آن را با گنبدهای مشرق زمین همواره متفاوف می کند.
اجزای تشکیل دهنده یک گنبد چیه ؟
تهرنگ
پلان یا تهرنگ اصطلاحی است که در مبحث گنبد به پلان اطلاق می شود. تهرنگ یا پلان به معنی طرحی اولیه از گنبد است.
گنبد خانه
این جز از اجزای گنبدها که به شکل مکعب است و فضایست که گنبد بر روی آن اجرا می شود و در یک جمله ساده می توان گفت گنبد خانه در واقع فضای زیر گنبد است.
بشن
سازه ایست که به شکل مکعب ساخته می شود و گنبد بر روی آن قرار می گیرد.
چپیره
گفتیم که بشن فضای به شکل مکعب است و گنبد بر روی آن قرار می گیرد ولی به همین سادگی هم نیست. در این بخش از ساختار گنبد که چپیره نام دارد توسط گوشه سازی سطح مقطعی که به شکل چهار گوش است باید تبدیل به دایره شده تا گنبد بتواند به درستی بر روی این فضا اجرا شود.
چنبره
این بخش از اجزای گنبدها در اصل وظیفه ایجاد لایه ای به عنوان پوشش بر چپیره را دارد و پوسته بیرونی (یا همان خود) روی آن قرار می گیرد.
آهیانه
اگر توسط یک صفحه عمودی گنبدی را برش بزنیم و به اجزای داخلی آن نگاه گنیم در فضای داخلی و قسمت انتهای آن پوسته ای به شکل بیضی می بینید که به پوسته زیرین (آهیانه) مشهور است و آنرا بصورت کوتاه و یا بلند مسازند.
خود
جز پوسته زیرین که در قسمت داخلی قرار دارد یک پوسته دیگری نیز در این ساختار وجود دارد که به پوسته بیرونی یا خود مشهور است و علاوه بر پوشش نهایی روی گنبد فواید دیگه ای هم دارد از جمله : مرتفع کردن گنبد، کم کردن اختلاف دما میان فضای داخل و خارج فضای گنبد و در نهایت فشارهای جانبی آهیانه را نیز مهار می کند.
توق
شاید این اسم براتون عجیب باشد و بپرسید توق چیه و علت وجود اون در ساختار گنبد چیست ؟ توق از جنس آهن است که در بلندترین قسمت گنبد قرار می گیرد؛ هنگام بارندگی باعث جلوگیری از ورود آب می شود و علاوه بر این با وصل طناب به توق برای پاکسازی از آلودگی و مرمت گنبدها نیز از آن استفاده می شود.
عموما مصالح تشکیل دهنده گنبد در معماری چیست ؟
گنبدها در گذشته
گنبدهایی که از زمان های قدیم در کشور ما ساخته شده و هنوز پابرجا هستند معمولا با توجه به اقلیم و منطقه ای که در آن قرار دارند از
نظر مصالح دارای تفاوت هایی اندکی هستند. به طور کلی در زمان های گذشته استفاده از خشت، گل، آجر، سنگ و چوب در تمامی بناها از جمله خود گنبد بسیار رایج بوده است.
در بحث تزئینات ابتدا خود مصالحی که در ساخت این بنا از آن استفاده می شود که جلوه خاصی به آن می دهد. همچنین در بناهای بسیاری دیده شده که از انواع کاشی های رنگی و جذاب در
بخش بیرونی این بنا و در بخش داخلی نیز در استفاده از آینه‌کاری و گچ‌بری هیچ دریغ نمی کردند.
گنبدها در زمان معاصر
اما در معماری معاصر دیگر چنین مصالحی خیلی رایج نیست و بکارگیری از آن نیز کمی مشکل است. امروزه پای انواع فلز، شیشه، بتن و حتی مصالح خیلی پیشرفته هم در این بنا به کار میخوند . البته نه اینکه دیگه سبک‌های قدیمی و خشت و گلی را نبینیم چرا که مصالح مدرن به کمک ما می آیند تا شرایط برای ما ساده و بهتر شود.
انواع مختلف گنبد چیست ؟
دکتر پیرنیا که پدر معماری سنتی ایران می باشد گنبدها را در معماری ایرانی بر اساس فرم و ساختار بر چهار نوع معرفی کرده است . که در نقاط مختلف ایران و در بناهای گوناگون می توانیم آنها را ببینیم. در اینجا ضمن معرفی این چهار نوع به توضیحاتی در موردشان می پردازیم. در نهایت برای درک بهتر؛ از هرکدام از آنها نمونه ای همراه با تصویر قرار می دهیم.
نار
این بنا بصورت کاملا کروی است و معمولا در اکثر نقاط کشور ایران وجود دارد. پس بدون شک همه شما یکبار این گنبد ها را مشاهده کردید. در بحث یک یا چند پوسته بودن گنبدها باید بگوییم اگر بنابه شرایطی نیاز به ساخت گنبد بزرگ باشد بهتر است دو پوسته اجرا شود. بصورتی که گنبد در ظاهر دارای ارتفاع زیادی است اما از داخل ساختمان توسط یک پوسته دیگری ارتفاعش کمتر گردیده است.
خب در اینجا وجود دو پوسته باعث ایجاد فضای خالی بینشان می شود که این مسئله در حفظ دمای هوای محیط و کاهش تبادل حرارتی بین فضای داخلی و خارجی کمک بسیاری می کند. البته برای مسئله رطوبت و جلوگیری از آسب رسیدن به بنا سعی می کنند هوا بین دو پوسته همیشه در جریان باشد.
در این نوع گنبدها معمولا به دلایل سازه ای و کم کردن فشار وزن از پایین هر چه به بالا می رویم از ضخامتش کاسته شده و بصورت پله ای در می آید و در نهایت برای پوشاندن این پله ها که البته ضرورتی هم ندارد که حتما پوشیده شود اما ممکن است از نظر زیبایی بخواهند بپوشانند؛ پوسته ای دیگر برو روی آن اجرا می کنند.
رک
گنبدی که معمولا روی پایه ای به شکل استوانه و یا در برخی موارد منشوری قرار می گیرد که بخش اصلی آن نیز به شکل هرمی و یا مخروطی می باشد به گنبد رک معروف است و کاربری آن برای مقبره پادشاهان و بزرگان می باشد. این گنبد را معمولا به صورت تک پوسته و یا دو پوسته اجرا می کنند. بخصوص وقتی که از آجر بخواهند در ساخت این گنبد استفاده کنند برای استحکام بیشتر آن را دو پوسته می سازند.
شکل جالب در این گنبد بدون شک تحت تاثیر اقلیم بوده است به طوریکه در اقلیم معتدل و مرطوب که میزان بارندگی بسیار زیاد است وجود چنین گنبدی باعث می شود باران و یا برف سریع و راحت تر از روی آن پایین بیاید بنابراین در اقلیم های پرباران ساخت آن رواج بیشتری دارد.
خرپشته
گنبد خرپشته که در واقع میشه گفت یک شکل دیگری از گنبد رک می باشد که به صورت هرمی است اما تفاوت آن با رک در نابرابر بودن سطوع جانبی بخش هرمی آن است.
اورچین
یکی دیگر از انواع گنبدها، اورچین است که در واقع این نوع نیز از نظر ساختار بسیار شبیه به گنبد رک می باشد یعنی
مخروطی است اما با این تفاوت که روی آن به صورت پلکانی است که به همین دلیل به گنبد پلکانی نیز مشهور است. این نوع گنبدها که عموما از جنس سنگ یا آجر هستند و در ساختمان مقبره‌ها بکار می روند و غالبا فضای زیر آن به صورت مربع و یا چهار گوش است.
گنبدها را در چه بناهایی می توانیم ببینیم ؟
همانطور که پیش‌تر گفتیم گنبدها فقط منحصر به دوره اسلامی و بناهای این دوره نیست بلکه از قبل از آن نیز بوده و وجود آن قدمت طولانی دارد. حالا در این بخش می خواهیم بدانیم این شاهکار معماری را در چه بناهایی می توانیم ببینیم :
- مساجد
- آب انبار ها
- حمام ها
- بازارهای قدیمی
- بناهای یادبود و آرامگاهی
- ساختمان یخچال های طبیعی
- انواع معابد از جمله آتشکده ها و کلیساها
- خانه‌های قدیمی بخصوص در اقلیم گرم و خشک
معرفی چند گنبد معروف در داخل و خارج از ایران
گنبدها صرفا مختص به اسلام و کشور ایران نیست. با وجود اینکه در ایران بناهای قدیمی و یا جدید با کاربری متفاوت را می توانیم ببینیم که از پوشش گنبد برخوردار هستند؛ اما این اصلا باعث نمیشود که از دیدن همچین شاهکاری در خارج از کشورمان و حتی در قاره ای دیگر متعجب شویم. حالا در این بخش از مقاله گنبد چیست می خواهیم با معروف ترین‌ها در داخل و خارج از ایران آشنا شویم.
مسجد شیخ لطف‌الله
این مسجد که از دوران صفوی به یادگار مانده و در ضلع شرقی میدان نقش جهان اصفهان قرار دارد. این مسجد بدون مناره است.
کلیسای سانتا ماریا دل فیوره
این بنا با سبک معماری گوتیک که به کلیسای جامع فلورانس نیز مشهور است در اواخر قرن سیزدهم میلادی ساخته شده. گنبد قرمز آجری آن که در زمان ساخت این اثر بزرگترین گنبد بشمار می رفته بسیار چشم نواز می باشد.
گنبد سلطانیه
یکی دیگر از گنبدهای معروف ایرانی سلطانیه نام دارد که عملکرد آرامگاهی دارد و مدفن شخصی به نام الجایتو بوده است. این بنا به سال 703 هجری قمری در شهر سلطانیه استان زنجان احداث شده است این بنا با رنگ فیروزه ای خود بسیار مشهور می باشد.
مسجد ایاصوفیه
این بنا دارای کاربری های متفاوت بوده که اول کلیسا سپس تبدیل به مسجد و در نهایت امروزه کاربری آن موزه می باشد. ایاصوفیه در شهر استانبول ترکیه قرار دارد و در قرن ششم هجری بنا شدند. این گنبد که به سبک معماری رومی می باشد تا سالیان درازی بزرگترین در نوع خود بوده است.