معماری در ایران باستان

معماری در تاریخ ایران

معماری ایرانی در دوره هخامنشی بین سالهای 550 تا 330 قبل از میلاد تحت تأثیر یونانیان، مصریان و سایر استانهای امپراتوری ایران بوده است. تهاجمات مغول در قرن سیزدهم آغاز شد و در نتیجه بسیاری از شهرها و هنرهای ایران از بین رفت.

آثار معماری در ایران بزرگ حداقل به 5000 سال قبل از میلاد می رسد، اما اولین آثار باستان شناسی قابل توجه با ارزش هنری در ایران مربوط به دوره هخامنشیان است.

معماری ایرانی از هندسه نمادین و فرم‌های ناب مانند دایره و مربع استفاده می‌کند و پلان‌ها بر اساس چیدمان‌های اغلب متقارن با حیاط‌ها و تالارهای مستطیل شکل است.

دوران پیش از ایران (3500 قبل از میلاد – 1200 قبل از میلاد)

دوره اولیه به دلیل سرامیک های باشکوه تخت جمشید و شوش شناخته شده بود. کاسه ها و جام های بزرگ رایج بود و هنر سه بعدی رایج شد.

هنر سبک حیوانی با محبوبیت اشیاء برنزی که بین 1700 قبل از میلاد تا 1200 قبل از میلاد متداول شد شروع به محبوب شدن کرد.

قدیمی ترین بقایای عناصر معماری در فلات ایران تپه زاغه در نزدیکی قزوین است. بناهای ایلامی و پروتو-ایلامی نیز از این دسته هستند.

از دیگر نمونه های موجود از این سبک می توان به چغازنبیل، سیلک، شهر سوخته و اکباتانا اشاره کرد.

چغازنبیل، ایلامی باستان در خوزستان، معماری حفظ شده در میراث جهانی یونسکو و بزرگترین زیگورات بین النهرین و فلات ایران است.

معماری در دوره هخامنشی

این معماری، بناهایی است که برای پادشاه ایران و دربار او در بین  550 و 330 قبل از میلاد، دارای شخصیتی متمایز است.

سالن‌هایی با ردیف‌های ستون‌های متعدد همراه با طاق‌ها در یک یا سه طرف معمولی هستند.

این نشان‌دهنده انحراف اساسی از معماری سنتی بیش از دو هزار ساله قدرت‌های اصلی خاور نزدیک باستان است که شامل اتاق‌هایی بود که در اطراف مجموعه‌ای از حیاط‌ها چیده شده بودند.

به نظر می رسد مفهوم این تالارهای ستوندار از مادها، پیشینیان ایرانیان در غرب ایران اقتباس شده باشد.

معماری هخامنشی اغلب به یک مرحله شکل‌دهنده، «باستانی» از زمان کوروش نخستین پادشاه هخامنشی (حدود 550 تا 530 پیش از میلاد) و مرحله بالغ و «کلاسیک» در زمان داریوش اول (522-486 قبل از میلاد) و جانشینانش تقسیم می‌شود.

مرحله اولیه در پاسارگاد و مرحله بعدی در شوش و تخت جمشید یافت می‌شود، اما اکتشافات اخیر نشان داده‌اند که هر دو فاز در مکان‌هایی غیر از به‌اصطلاح پایتخت‌های امپراتوری ایران نمایش داده می‌شوند.

فاز کلاسیک پس از آن که در زمان داریوش ایجاد شد، در طول 150 سال بعد هیچ پیشرفتی نشان نداد.

اگرچه عناصر خاصی در بناهای بعدی یافت می شود، اما سبک معماری هخامنشی پس از فتح امپراتوری ایران توسط اسکندر دوام نیاورد.

پرسپولیس

مجموعه کاخ های باشکوه تخت جمشید توسط داریوش بزرگ در حدود سال 518 قبل از میلاد بنا شد.

بناهای عظیم باقیمانده و مجسمه های برجسته گواهی باورنکردنی بر معماری ایران باستان است.

تخت جمشید یک مکان مهم باقی ماند تا اینکه توسط اسکندر در سال 330 قبل از میلاد ویران شد.

نقش رستم

این اثر یکی از دیدنی ترین و چشم نوازترین مکان های باستانی است که در زمان امپراتوری هخامنشیان ساخته شده است.

این بنا در 6 کیلومتری شمال تخت جمشید در استان فارس ایران قرار دارد.

این نقش خانه مقبره های صخره ای شگفت انگیزی است که در صخره قرار گرفته است.

این گورهای صخره ای در واقع متعلق به چهار پادشاه هخامنشی است.

مقبره ها در ارتفاعی چشمگیر از پایه تپه ها در صخره کنده شده اند و شباهت هایی به صلیب دارند.

مقبره داریوش اول تنها مقبره ای است که با قطعیت شناسایی شده است و گمان می رود 3 مقبره دیگر متعلق به خشایارشا اول، اردشیر اول و داریوش دوم نیز در آنجا باشد.

آرامگاه کوروش کبیر

مقبره کوروش کبیر در محوطه باستانی پاسارگاد قرار دارد.

این بنای تاریخی حدود یازده متر ارتفاع دارد و قسمت پایین آن یعنی سکو حدود پنج متر ارتفاع دارد.

این ارامگاه هیچ کتیبه ای بر روی آن ندارد و تنها تزئین آن یک گل رز منفرد کنده کاری شده است که در بالای شیروانی در نمای ورودی قرار دارد.

قصر آپادانا

کاخ آپادانا یک بنای تشریفاتی بزرگ است که در آن داریوش اول خراج از همه رعایا در امپراتوری هخامنشی دریافت می‌کرد و در ازای آن هدایایی می‌داد.

آپادانا اصطلاح فارسی معادل hypostyle یونانی است.

تالار ساختاری ایوانی شکل داشت و از سه طرف آن به بیرون باز می شد. این امر آپادانا را از بقیه بناهای کاخ تخت جمشید متمایز کرد.

معماری در دوره اشکانی و ساسانی

تخت جمشید پس از تسخیر اسکندر بر امپراتوری ایران و سپس مرگ او در سال 323 قبل از میلاد، معماری ایرانی دستخوش تغییرات بسیاری شد.

ساختمان های سنگی، آجری با سرهای حجاری شده و نقوش هلنیستی از جمله آنها بود.

در نتیجه قلوه سنگ و آجر برای بازسازی اشکانیان توسط ساسانیان که در 226 پس از میلاد به حکومت رسیدند استفاده شد.

آثار برجسته معماری در این دوره:

قصر اردشیر

کاخ اردشیر بابکان که به آتشکده نیز معروف است در سال ۲۲۴ میلادی توسط اردشیر اول پادشاه ساسانی ساخته شد. ابعاد این سازه 104 متر در 55 متر است. ارتفاع بالکن 18 متر است، اگرچه تا حدی فروریخته است.

دیوارها با گچبری تزیین شده بود که از معماری تخت جمشید الهام گرفته شده بود.

این کاخ نمایانگر تغییر معماری ایران از دوره اشکانی به ساسانیان است که به تدریج به سمت سنگ تراشی ارسی و گنبدهای قوسی و پیازی بزرگ رفته است.

برخلاف اکثر گنبدهای رومی در این عصر، گنبدهای کاخ فیروزآباد از بتنی نبود، بلکه از آجر بود.

از نظر تاریخ معماری، آنها از مثلا پانتئون رم پیشرفته تر هستند.

فتح اعراب و آغاز دوران اسلامی

اولین بنای قابل توجه ایرانی در ایران پس از حمله اعراب، مقبره اسماعیل سامانی در بخارا است که بنایی مستحکم و مربع شکل به سبک آجری تراش خورده با گنبد پوشیده شده است.

یکی از ابداعات مهم ایرانیان، بالا بردن گنبدی بر فراز تالار مربعی با استفاده از اسکینچ است.

همچنین استفاده آنها از تزئینات گچ بری، نقوش پیچیده مختلف و تقارن آشکار آنها تأثیرگذار بود.

آثار برجسته معماری در این دوره:

مسجد جامع اصفهان

این مسجد که در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد، از نظر معماری دارای اهمیت عمیقی است زیرا طرح‌هایی را به نمایش می‌گذارد که بیش از یک هزار سال از حدود سال ۸۴۰ پس از میلاد شروع شده است.

خاستگاه این مسجد در قرن هشتم میلادی است، اما در قرن یازدهم در زمان سلجوقیان در آتش سوخت و دوباره بازسازی شد و بارها مورد بازسازی و نوسازی قرار گرفت.

ساختار اصلی این اثر عمدتاً به قرن یازدهم باز می گردد، زمانی که ترکان سلجوقی اصفهان را به عنوان پایتخت خود تأسیس کردند.

در مرکز حیاط اصلی که توسط چهار ایوان متضاد احاطه شده است، یک فواره وضو وجود دارد.

اتصال چهار ایوان در مرکز، حیاط بزرگی است که به روی هوا باز است.

این مسجد یکی از بناهای اولیه اسلامی است که بر اساس طرح چهار حیاطی ساخته شده است که در ابتدا در زمان ایران دوره ساسانی (۲۲۴ میلادی تا ۶۵۱ میلادی) در ساخت کاخ ها عمل می کرد.

گنبد قابوس

این برج در سال 1006 میلادی ساخته شد که یک سازه تمام آجری است که در مرکز شهر گنبد قابوس در ایران قرار دارد.

اشکال هندسی پیچیده آن استوانه ای مخروطی با آجرهای پخته نشده بدون لعاب و قطری در حدود 16 متر را تشکیل می دهد که بالای آن گنبدی آجری مخروطی است.

برج بر اساس طرحی علمی و معماری ساخته شده است که در جلوی برج، در یک دایره بیرونی، می توان پژواک فرد را شنید.

این برج تنها شواهد باقی‌مانده از جرجان، مرکز سابق هنر و علم است که در طول حمله مغول‌ها در قرن‌های ۱۴ و ۱۵ تخریب شد.

حمله مغول (قرن 13 تا 16)

تهاجمات مغول در قرن سیزدهم آغاز شد و در نتیجه بسیاری از شهرها و هنرهای ایران از بین رفت.

در زمان سلسله قاجار یک سبک نمایشی متمایز در معماری ایرانی ایجاد شد.

آثار برجسته معماری در این دوره:

کاخ گلستان

این کاخ مجموعه سلسله سلطنتی سابق قاجار و یکی از قدیمی‌ترین مجموعه‌های بناهای تهران است.

این سایت شامل 8 مجموعه کاخ در اطراف یک باغ است.

ویژگی های قابل توجه عبارتند از:

تخت مرمر، حوزه خانه، اتاقی تابستانی با سیستم خنک‌کننده، تالار آیینه، شمس‌العماره (عمارت خورشید).

این مجموعه نمونه ای از دستاوردهای معماری و هنری دوران قاجار از جمله ورود نقوش و سبک های اروپایی به هنرهای ایرانی است.

قدمت ساخت و توسعه مجموعه کاخ گلستان به پنج قرن می رسد که با رشد و گسترش تهران به عنوان پایتخت ایران همبستگی دارد.

این مجموعه در طول چهار سلسله مختلف صفوی، زند، قاجار و پهلوی ساخته و اصلاح شده است.

این کاخ در ابتدا در زمان شاه عباس صفوی ساخته شد اما در سال 1865 توسط معمار حاجی ابوالحسن معمار نوایی به دستور ناصرالدین شاه بازسازی شد و بیشتر بناهایی که امروزه می بینیم مربوط به آن دوره است.

کاخ گلستان در سال 2013 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید!

نمونه های بسیار بیشتری از معماری ایرانی وجود دارد که در زیر به تعداد کمی از آنها اشاره می شود:

مسجد نصیرالملک